Меѓународниот ден на демократијата се одбележува секоја година на 15 септември. Неговите корени потекнуваат од Универзалната декларација за демократија на Меѓународниот парламент, усвоена во 1997 година. Со резолуција на Обединетите нации од 2007 година, овој датум стана официјален повод светот да се потсети на принципите на демократијата: владеење на правото, човекови права, фер избори, слобода на медиумите и учество на граѓаните.
Прв пат беше одбележан во 2008 година и оттогаш секоја година добива нова тема – од младинско учество, преку дигитални закани, до улогата на медиумите. Главната порака е дека демократијата не е статична цел, туку процес што бара постојана грижа и од властите и од граѓаните.
Актуелни глобални трендови и статистика
Денес, состојбата со демократијата во светот е загрижувачка:
Според V-Dem, во 2024 година 45 држави се во процес на автократизација, а за прв пат по две децении бројот на автократии (91) го надмина бројот на демократии (88).
Околу 72% од светската популација живее во земји класифицирани како автократии – највисоко ниво од крајот на 70-тите.
Првите жртви на опаѓањето се слободата на медиумите и изразувањето – со цензура, закани, затворање на независни гласови.
Се повеќе се доведува во прашање и регуларноста на изборите, што го нарушува самото ткиво на демократските системи.
Русија и Кина пример за „црни денови“ на демократијата
Состојбите во земји како Русија и Кина се јасна илустрација за „црни денови“ на демократијата. Во Русија владее силна цензура, притисок врз опозицијата и потполна контрола на медиумите, особено по агресијата врз Украина. Кина, пак, останува еден од најзатворените системи во светот, со екстремно ниски оценки за политички права и граѓански слободи, масовен дигитален надзор и цензура.
Демократијата во САД по доаѓањето на Трамп
Во извештајот на Фридом Хаус „Freedom in the World 2025“, за САД се наведува дека демократијата, иако формално ја има, се наоѓа под притисок поради растечка поларизација, екстремизам, политичка поделба, притисоци кон изборниот процес, нерамнотежи во политичката моќ и нееднаквост.
Human Rights Watch во извештајот за 2025 година укажува на неколку нови/засилени проблеми, вклучувајќи: рестрикции врз миграцијата и азилантите, државни политики кои дискриминираат по раса, пол, или LGBTQ статус, ограничувања на правото на гласање за лица со судско досие.
IDEA (International Institute for Democracy and Electoral Assistance) забележува дека се појавиле важни знаци на „демократско назадување“ (democratic backsliding) под новата администрација: преку извршни наредби кои потенцијално го менуваат односот на моќ меѓу федералните и државните власти, промените во функционирањето на владини агенции и видливи притисоци врз институциите.
Експертите кои го следат индексот Bright Line Watch забележуваат сериозен пад во оценките на демократијата по реизборот на Трамп.
Големи протести и движења („Hands Off!“, „No Kings“ и други) се појавија во САД, како реакција на политики и изјави на администрацијата, што сугерира дека голем дел од јавноста гледа опасности или нарушувања на демократијата.
Во странство (секако, според анкети / истражувања на меѓународни јавни перцепции), има опаѓање на довербата во САД, особено во тоа дали САД и натаму може да бидат лидер за демократија, како и загриженост дека политичката поларизација и конфликтите меѓу партиите се многу силни.
Европски земји на дното според демократски индикатори
Покрај Русија и други европски земји во последните години бележат сериозно назадување на демократските стандарди, според меѓународните извештаи:
Белорусија – Режимот на Лукашенко е симбол за жесток потисок на опозицијата, медиумите и граѓанското општество. Слободите се силно ограничени, а државата контролира речиси целокупен јавен и политички живот.
Азербејџан – Се соочува со нерегуларни избори, цензура и силно влијание на власта врз судството и институциите, што ја спушта државата на дното на демократските листи.
Турција – И покрај изборите, притисокот врз опозицијата и медиумите, како и ограничувањата на слободата на собири и критика на власта, ја вбројуваат меѓу земјите со најголем демократски пад.
Романија – Единствена членка на ЕУ класифицирана како „хибриден режим“ во најновите индекси. Политичка нестабилност, недоволно транспарентни изборни и судски процеси и проблеми со владеењето на правото ја влечат надолу.
Унгарија – Под водство на Орбан, често се посочува како пример за „демократски назадок“, со ерозија на независноста на судството, корупција и притисоци врз медиумите.
Полска – Иако формално останува демократија, се соочува со критики за мешање на власта во судството и ограничувања во владеењето на правото, што ја става на листата на проблематични европски земји.
Каде е рангирана Северна Македонија
Состојбата со слободата во Северна Македонија се влошила минатата година, а авторитаризмот се засилил, утврди Фридом Хаус, во својот годишен извештај.
„Земјата продолжува да се бори со корупцијата, и додека медиумите и граѓанското општество учествуваат во енергичен јавен дискурс, новинарите и активистите се соочуваат со притисок и заплашување. Насилството и репресијата на политичките противници за време на изборите, тековните вооружени конфликти и ширењето на авторитарни практики придонесоа за 19-тата година на опаѓање на слободата. Во годината што доаѓа, сите оние кои ја разбираат вредноста на политичките права и граѓанските слободи мора да работат заедно во одбрана на демократијата“, се наведува во извештајот од Фридом Хаус.
Според извештајот „Freedom in the World 2025“ на Freedom House, Северна Македонија е во категоријата ‘Partly Free’ (делумно слободна). Земјата доби вкупно 67 / 100 поени — со 28 / 40 за политички права и 39 / 60 за граѓански слободи.
Во извештаите “Nations in Transit” (Freedom House), Северна Македонија е оценета како Transitional or Hybrid Regime (преоден / хибриден режим). Последната вредност е Democracy Score = 3.79 / 7 и Democracy Percentage = 46.43 / 100 за 2024-та година.
Според The Economist’s Democracy Index 2024, Северна Македонија е на 62-то место на глобалната листа.
Демократијата не е само право на избори, туку и гаранција за независни институции, еднаквост пред законот, права на малцинства и можност за слободен јавен дискурс. Кога овие столбови се поткопуваат, изборите се претвораат во празна форма без суштина.
Опасноста е што процесите на назадување често се случуваат постепено и незабележливо: денес се ограничува медиум, утре се менува изборен закон, задутре се потиснува граѓанското општество. Така државите се лизгаат кон автократија без отворен судир, но со длабоки последици.
Меѓународниот ден на демократијата е затоа предупредување – за сите нас – дека демократијата мора да се брани и практикува секој ден.
Ј. Ѓорѓиоски
