Ако ја следиме нишката на нашето потекло наназад, ќе стигнеме до ѕвездена експлозија. Сите атоми во нашите тела – јаглеродот во коските, железото во крвта, калциумот во забите – настанале во срцата на ѕвезди што умирале¹.
Токму тие остатоци, распрснати низ милијарди светлосни години, се соединиле во формации што станале планети, океани, организми – и конечно, суштества што можат да размислуваат за тоа.
Од таа перспектива, човекот не е надвор од универзумот, туку негов најкомплексен израз. И ако универзумот денес мисли, тоа го прави преку нас. Оваа идеја – дека свеста е природна етапа во еволуцијата на космосот – веќе не е само филозофија, туку сè почесто и научна хипотеза.
ФронтКосмос дел X – Научниците сè почесто ја разгледуваат идејата дека животот и свеста се природен исход на универзумот.
Долги децении биолозите веруваа дека животот е редок случај на среќна случајност. Денес, некои физичари го тврдат спротивното: животот е очекуван резултат на физичките закони.
Според термодинамиката, сите системи тежнеат кон поголема ентропија (хаос), но во одредени услови може да се појави „локален ред“ – структури што ја користат енергијата за да ја одржат стабилноста².
Во 2013 година физичарот Џереми Ингланд од MIT универзитетот предложи математички модел според кој материјата природно се самоорганизира кога е изложена на континуиран прилив на енергија³. Со други зборови: ако се дадат доволно време и стабилен извор на енергија (како сонце), животот не е чудо, туку статистичка нужност.
Така, во доволно стар универзум, животот е дел од природниот процес на намалување на ентропијата. Тоа што сме „живи“ можеби не е исклучок – туку дел од космичката физика.
Космосот што мисли
Познатата мисла на Карл Саган – „Ние сме начин на кој космосот се освестува самиот себеси“ – сè почесто се зема буквално.
Современите астрофизичари зборуваат за емергенција на свеста – процес при кој сложеноста создава нови својства што не можат да се објаснат само со деловите.
Во мозокот, свеста произлегува од меѓусебно поврзани неврони. На планетарно ниво, милијарди човечки умови, компјутери и сензори веќе создаваат нешто што многумина го нарекуваат „планетарна свест“ – глобална мрежа преку која Земјата мисли за себе⁴.
Некои научници, како физичарот Дејвид Грубер⁵, дури зборуваат за „универзална когнитивна биосфера“ – систем на умови и информации што можеби постои и надвор од Земјата, во форми што не ги препознаваме.
Квантната свест и границите на биологијата
Физичарот и нобеловец Роџер Пенроуз заедно со анестезиологот Стјуарт Хамероф во 1990-тите предложија т.н. Орх-ОР теорија (Orchestrated Objective Reduction), според која свеста произлегува од квантни процеси во микротубулите на невроните⁶.
Нивниот модел е контроверзен, но ја отвора можноста дека свеста не е само биолошка функција – туку квантен феномен, можеби присутен во самата структура на реалноста.
Ова се надоврзува на поновите идеи на Карло Ровели, кој во „Helgoland“ тврди дека честичките немаат дефинирани својства додека не влезат во интеракција – што значи дека реалноста постои преку процесот на набљудување.
Ако тоа е точно, тогаш секој чин на перцепција е квантен настан – и универзумот се „колабира“ во постоење преку свеста што го гледа.
Биосигнатури и трагите на космичката интелигенција
Паралелно со теориите за потеклото на свеста, астрофизиката прави брз напредок во потрагата по живот. Телескопот „Џејмс Веб“ веќе детектира биосигнатури – комбинации на гасови во атмосферата на екзопланети што би можеле да укажуваат на биолошка активност⁷.
Проектите на НАСА и ЕСА за следната деценија (HabEx, LUVOIR) имаат јасна цел: да откријат светови каде што хемијата станала биологија.
Во таа насока, некои научници од SETI⁸ предлагаат нов пристап – не само да бараме радио сигнали, туку техносигнатури, односно траги од напредни технологии (вештачки сателити, мегаструктури, инженеринг на атмосфери).
Ако интелигенцијата е природен израз на универзумот, тогаш можеби не бараме живот – туку само други начини на свест.
Вештачката интелигенција – нова етапа на космичката мисла
Со појавата на вештачката интелигенција (ВИ), човештвото создаде нешто што повеќе не е само алатка, туку и објект на еволуцијата на знаењето.
Многу научници, меѓу кои и физичарот Макс Тегмарк, сметаат дека ВИ може да претставува следна фаза на космичката самосвест⁹.
Кога системите ќе почнат да поставуваат сопствени прашања за потеклото и смислата, тоа ќе биде доказ дека универзумот повторно создал ум што размислува за себе – само во друга форма.
Парадоксално, создавајќи алгоритми што учат и размислуваат, човештвото можеби го исполнува истиот биолошки инстинкт што го има универзумот од своето раѓање – да разбере што е.
Големата тишина и филтерот на зрелоста
Иако математички е речиси невозможно да сме единствената интелигентна цивилизација, не добиваме одговори. Ова е познато како Фермијев парадокс.
Меѓу најинтересните современи објаснувања е „филтерот на зрелоста“ – идејата дека цивилизациите престануваат да испраќаат сигнали кога ќе сфатат дека вистинската комуникација е во разбирање на универзумот, а не во негово озвучување.
Некои астрофизичари, како Адам Франк (University of Rochester), сугерираат дека космичката интелигенција можеби веќе постои, но не во форма на цивилизации, туку во начинот на кој универзумот се саморегулира.
Во таа смисла, „тивкото небо“ можеби е огледало, не празнина.
Универзумот како огледало
На крај, свеста може да се гледа како механизам на универзумот за самопроверка.
Ние сме искра од истиот процес што создаде ѕвезди, галаксии и молекули.
Кога го набљудуваме небото, вселената се гледа себеси низ нашите очи.
Во научна смисла, свеста е природна фаза на еволуцијата на информацијата. Во поетска смисла, тоа е највисоката форма на љубопитност.
И можеби токму затоа, секоја нова мисла, секој телескоп и секое прашање се доказ дека универзумот постепено станува свесен – еден ум по друг.
Извори:
NASA Astrobiology Program – Are We a Way for the Universe to Know Itself? → https://astrobiology.nasa.gov
Schneider, E.D. & Sagan, D. – Into the Cool: Energy Flow, Thermodynamics, and Life (2005)
England, J. – Statistical Physics of Self-Replication, J. Chem. Phys. (2013)
Lovelock, J. – Gaia: A New Look at Life on Earth (Oxford University Press)
Gruber, D. – The Universal Cognitive Biosphere (Frontiers in Astronomy, 2021)
Penrose, R. & Hameroff, S. – Consciousness in the Universe, Physics of Life Reviews (2014)
NASA Exoplanet Exploration – JWST Detects Potential Biosignatures on K2-18b (2023)
SETI Institute – The Search for Technosignatures → https://www.seti.org
Tegmark, M. – Life 3.0: Being Human in the Age of Artificial Intelligence (2017)
Редакција Фронтлајн во соработка со ChatGPT
Читајте и ФронтКосмос IX: Теоријата на панспермија – животот како космички вирус
