Дефинирањето на мултикултурализмот не секогаш го дава точниот одговор како во една заедница/држава со мноштво културни и етнички идентитети, различни и посебни, можат да се обединат и да коегзистираат меѓусебно не губејќи ги карактеристиките што ги прават различни едни од други, а истовремено поврзувајќи се преку заеднички именител.
Мултикутурализам, интеркултурализам, културна разноликост
Мултикултурализмот е политика која го поддржува принципот на културна различност и го поддржува правото на различни културни и етнички групи да ги задржат карактеристичните културни идентитети обезбедувајќи нивен правичен пристап до општеството, опфаќајќи ги уставните принципи и заедничките вредности кои преовладуваат во општеството.
Ова е една од многуте дефиниции што можат да се сретнат, секоја од нив зависи од демократските факти, филозофските, политичките и општествените уредувања и вредности.
Од тој аспект мултикултурализмот или ги истакнува културните разлики и нивното коегзистирање паралелено во одреден простор и време или ја промовира таа различност во насока на разбирање, прифаќање и комуницирање, односно интеракција.
Критиките, пак, од друга страна, се во правец на истакнување на различностите по било која основа што може да доведе до поделба на општествата или државите, дополнително маргинализирање на одредени групи и отуѓување кое доведува до дестабилизирање на општествено-политичките состојби во одредено државно или општествено уредување.
Затоа, често се прибегнува да се зборува и за интеркултурализам, како поим кој означува идеолошко, политичко, општествено промовирање почит, толеранција и културна и социјална интеракција кај индивидуалецот без оглед на расата, верата или етничката припадност во една држава.
Во корелација со мултикутурализмот е е културната разноликост која ги промовира и застапува интересите на разновидните форми на култура одразувајќи ја сопствената различност и плурализам во времето и просторот уникатен за одредени идентитети во општеството. Истовремено тоа значи и заштита и промоција на различноста во културното изразување.
Мултикултурна Северна Македонија
Одразот на мултикултурализмот во Северна Македонија може да се види во изјавата на претседателот Стево Пендаровски, дадена на конференцијата „Односи меѓу заедниците: Перцепции, надежи и стравови, предизвици и решенија“ во организација на ЦИВИЛ:
„Историското искуство нè научи да не се плашиме од различните, туку да ја прифатиме и почитуваме различноста. Во сите наши државотворни акти, од Крушевскиот Манифест, па се до Рамковниот договор се провлекува суптилната нишка на инклузивност на различните етникуми. Нашиот модел на соживот надживеа државни системи и идеологии, војни, конфликти и бројни кризи… Се разбира, тоа не значи дека имаме луксуз да живееме на стара слава. Работата е далеку од завршена, затоа што прашањето на меѓуетничка кохабитација никогаш не можете да го архивирате како дефинитивно одговорено. Ни треба многу поголема политичка и институционална поддршка за помалубројните етнички заедници со цел да го зајакнеме специфичниот македонски модел на соживот“.
Во поновата историја на зацврстување на мултикултурализмот во нашата земја Охридскиот Рамковен договор од 2001 година требаше да ја има таа улога. Градењето иднина каде допирните точки меѓу различните етнички заедници нема да бидат конфликтни туку со подадена рака на разбирање, почитување, соработка, толеранција… Креирањето на Министерство за политички систем и односи меѓу заедниците, како и креирањето на Стратегијата „Едно општество за сите“, дополнително требаа да го разбијат митот на постоење две доминантни етнички заедници, македонската и албанската, и маргинализирање на сите останати етникуми.
Ако се вратиме на изјавата на Пендаровски, во поблага форма, се изразува, токму некозистентноста во улогата и намената што ја имаат трите акти на повеќе политички консензус, отколку на политичка волја и искрена потреба од зајакнување на „ специфичниот македонски модел на соживот“.
Од тука новата Стратегија со концептот на едно општество за сите, на која уште се работи, фокусот го насочува кон интеркултурализмот, на сметка на мултикултурализмот.
Изјавата на пратеничката Санела Шријељ на конференцијата на ЦИВИЛ за односи меѓу заедниците дава добар осврт на смена на концептите за соживот: прибегнување од мултикултурализам кон интеркултурализам.
„ Под различности не спаѓаат само етничките групи, туку сите суб-групи кои имаат повеќе идентитети. Нашите идентитети се градат во интеракција со различностите… Почитувањето на мултиклтурализмот, на различностите и дијалогот се наша општествена преокупација. Поради различности нашиот идентитет никогаш и никако не може да биде загрозен. Напротив, колку сме порзлични во етничка смисла толку заедно сме поцврсти“, вели Шријељ и додава: Антидемократските, антиродовите движења, нападите врз правата на жените, на ЛГБТИ заедницата се засилени и насочени кон поткопување на концептот на почитување на различностите. Еден од основните проблеми што треба да ги адресираме во општеството е да не живееме едни покрај други и само да се толерираме, туку навистина да живееме едни со други“.
Почитување на различностите, кои не се само етнички, туку и културолошки, верски, родови, сексуални, социјални, интелектуални, образовни… го опфаќаат концептот на интеркултурализам или „да живееме едни со други“, а „не едни покрај други и само да се толерираме“.
И ако на индивидуалецот, граѓанинот, му останува да ги прифати сопствените идентитети и идентитетите на другиот, на државата, како колектив, и останува тоа мноштво од идентитети да ги заштити, приближи и пружи еднакви можности и права.
Извештајот на ЕУ
Како земја која претендира влез во Европската Унија, со јасно исцртани евроатлански аспирации, Северна Македонија треба да ги надмине и слабостите и опасностите кои демнеат над различностите како општествено-политичка придобивка.
Во законодавна смисла, Извештајот на ЕУ за Северна Македонија, за 2022 година вели:
„Во однос на заштитата на малцинствата, органите продолжија да ја спроведуваат националната стратегија „Едно општество за сите и интеркултурализам“. Агенцијата за остварување на правата на заедниците се пресели во просториите на Министерството за политички систем и односи меѓу заедниците, што треба да ја забрза комуникацијата меѓу ова тело и органите одговорни за правата на припадниците на помалите етнички заедници. Во текот на 2021 година, Агенцијата започна да обезбедува средства за финансирање проекти предводени од организациите на граѓанското општество кои работат на промоција и заштита на правата на немнозинските заедници.
Координацијата меѓу Постојаното советодавно тело на Владата и Координативното тело на кабинетот на премиерот е во тек, иако и понатаму недостасува транспарентност. Потребно е да се вложат повеќе напори за да се обезбеди целосна независност на Агенцијата за остварување на правата на заедниците и Агенцијата за примена на јазикот во однос на заштитата на нивната главна група на интереси, помалите етнички заедници. И двете институции немаат доволно кадар и не се доволно финансирани. Локалните органи треба да ја искористат националната стратегија за подобрување на состојбата на општинско ниво, каде што застапеноста на немнозинските заедници и понатаму е недоволна“.
Каде е проблемот и како да се надмине?
Една од најголемите опасности на концептот на мултикултурализмот, што оди во прилог на критиките кон него, е национализмот.
Идеолошката рамка на национализмот сама по себе како дел од различностите и индивидуалните идентитети би влегла во рамките на интеркултуралзимот како признавање, доколку историски, на наша територија, таа идеологија би го анулирала етноцентризмот.
Но, колективната хистерија околу националистичките идеологии, мултиплицирани, толку колку што етникуми живеат на територија на Северна Македонија, систематски е градена паралелно со обидите таа да се надмине преку мултикултурализмот.
„Главен фактор за влошување на односите меѓу заедниците се политичките партии, организации и групи. Тие го одбираат поттикнувањето на национализмот и насилството, бидејќи е најевтиниот, најефикасниот и воедно најдеструктивниот начин да се дојде до гласови, популарност и мандати. Поларизација, ширење страв и ветување дека тие ќе ги спасат луѓето од другите, различните…“, вели Џабир Дерала на конференцијата на ЦИВИЛ за односите меѓу заедниците.
Но, таа деструктивност, како што вели Дерала, мора да навлезе во сите пори на општеството, а за тоа на овие структури им е потребна помош.
„Се разбира, тоа би било невозможно без „експертската“ помош од интелектуалците, образовните институции и дел од граѓанското општество, а да не заборавиме и на тивкиот длабоко зачмаен, политизиран/партизиран и, најмногу од сè, конзервативен и неедуциран клиент – администрацијата. Воено-разузнавачките, политичките и финансиските структури во антидемократските земји, во директна или индиректна спрега со домашните „трагачи по богатство“, учествуваат во фрагментацијата и поларизацијата на општеството, а потоа и во деструкцијата на институциите, безбедноста и стабилноста на државата. Сето тоа е овозможено преку агресивна експлоатација на најмоќното оружје без барутно полнење – медиумите“, додава Дерала.
Ваквото илустрирање на фактичката состојба со која се соочува мултикултурализмот иинтеркултурализмот, ја става државата во шах-мат позиција како институција. Зошто? Затоа што е саботирана од пионите во сопствените редови.
Па така, недоволната оценка на ЕУ, треба институционално да се надмине, според зборовите на Пендаровски, а во општеството, според Шкријељ треба да се адресираат позитивните придобивки, оние што не држат заедно.
Но, исто така, сите тие треба да се соочат со внатрешните демони, за кои зборува Дерала.
Заклучок
Мултиклутурализмот и интеркултурализмот не се македонски синдром, напротив, во глобални рамки светот помалку или повеќе се соочува со проблемот на градење заедничка иднина во кругот на различните општествени и политички наративи. Сепак, Северна Македонија со трасираниот европски пат треба и ќе треба постојано да работи и инвестира во придобивките од мултикултурализмот и интеркултурализмот. И тоа не е само државна, туку и лична одговорност на секој граѓанин.
Биљана Јордановска / Цивил Медиа
