Пишува: ЖАРКО ТРАЈАНОСКИ
По првиот дел, во вториот дел од анализата, ќе ја согледаме поврзаноста на теориите на заговор за „бугаризација“, дезинформациите за македонскиот јазик, дезинформациите и медиумските манипулации за почетокот, отворањето и продолжувањето на преговорите со ЕУ, историските дезинформации и манипулации, како и етнонационалистичките наративи, митови, и теории за заговори за „Голема Бугарија“ и „Голема Албанија“ во контекст на уставните измени. Ќе ја согледаме и улогата на медиумите во некритичкото ширење на дезинформации, манипулации и теории на заговор, во врска со уставните измени.
2.1. Теориите на заговор за „бугаризација“ со уставните измени
Дезинформациските наративи кои содржат теории на заговор за „бугаризација“ беа пропагирани од лидерите на најголемата опозициска партија ВМРО-ДПМНЕ во контекст на „францускиот предлог“ и отворањето на преговорите со ЕУ.[i] Откако Собранието ги усвои заклучоците за „францускиот предлог“, Мицкоски обвини за „предавство чиј план е асимилација и бугаризација на македонскиот народ“.[ii] Опозицискиот дискурс против „бугаризацијата“ во контекст на „францускиот предлог“ беше зајакнуван и радикализиран и од проруски политичари.[iii]
Политичките наративи за „бугаризација“ беа пропагирани и во контекст на уставните измени во 2023 година, од најразлични актери, но многу помалку од претставници на ВМРО-ДПМНЕ. Тоа наиде на критики од страна на премиерот Димитар Ковачевски, кој јавно укажа дека се променила „реториката на ВМРО-ДПМНЕ дека се прави бугаризација, асимилација…“.[iv]
Премиерот Ковачевски ја критикуваше и ланската „хистерија за наводна бугаризација“ која „веќе не постои во јавниот дискурс, освен од неколку платени руски ботови…“.[v]
Меѓутоа, како што ќе видиме, изразот „бугаризација“ беше и е составен дел од медиумскиот и јавниот дискурс во контекст на процесот на уставни измени, и покрај пропагандниот пресврт, што и поранешни министри на ВМРО-ДПМНЕ почнаа отворено да го разоткриваат митот за „бугаризација“.[vi]
На пример, емисијата „Детектор“ на ТВ Сител во мај 2023 акцентираше податок од анкета дека „62% од Македонците сметаат дека преговарачката рамка е вовед во бугаризација на Македонија“ (50,9% од анкетираните),[vii] која погрешно ја претставува преговарачката рамка на ЕУ, како „преговарачката рамка со Бугарија“. И емисијата 360 степени во мај 2023 го актуелизираше прашањето за „Бугаризација на Македонија“.[viii]
Дел од анкетата на Институтот за политички истражувања Скопје, објавена во емисијата „Детектор“ на ТВ Сител
На поставеното прашање „дали на Македонија и се заканува бугаризација“, гостинот на „Детектор“ Ивица Боцевски реферираше на бугарските позиции како „бугаризација преку европеизација“ и изнесе непоткрепено тврдење дека „…целокупната рамковна позиција на бугарската влада, и декларација од народно собрание, се вклучени во преговарачката рамка“. Во гостување во емисија „Само вистина“ на ТВ Канал 5 во јули 2023, Боцевски продолжи да тврди дека „европеизација преку бугаризација нема да се спроведе“,[ix] што е надоврзување на неговите претходни тези за Македонија како „бугарска колонија“ и за евроинтеграциите како „бугаризација преку европеизација“.[x]
Дека и во јули 2023 беше медиумски актуелна тезата на ВМРО-ДПМНЕ „нема да дозволиме бугаризирање на Македонија“, сведочи и основачот и првиот претседател на ВМРО-ДПМНЕ Љубчо Георгиевски, кој ја деконструираше оваа теза во интервју за „Фокус“, обвинувајќи ја сегашната „најпросрпска партија“ за „србизирање на Македонија“.[xi] Претходно, и лидерот на ДПА, Мендух Тачи јавно ја обвини ВМРО-ДПМНЕ дека е „проруска и просрпска партија“ и за „асимилација на македонскиот народ“.[xii]
Политичките кампањи против „бугаризацијата“ продолжија и во контекст на уставните измени.
Проруската партија „Левица“, која во почетокот на 2023 организираше протести против бугаризацијата, почна да води кампања дека „Уставните измени се правна рамка за бугаризација на Македонија“.[xiii] Исто така, „Левица“ го дискредитираше договорот со Бугарија како официјално започнување на процесот на бугаризација на Македонија.[xiv] „Левица“ водеше црна кампања против „процесот на бугаризација на Македонија со внесување на бугарите во Уставот“ и ги дискредитираше членовите на работната група за предлог – иницијативата за промена на Уставот како „тимот за бугаризација“.[xv] Проруската партија „Левица“ го користеше терминот „бугаризација“ и за да води анти-западна кампања против ЕУ и САД.[xvi]
Лидерот на „Левица“, Димитар Апасиев продолжи да зборува против „францускиот предлог за бугаризација“,[xvii] да агитира „стоп за бугаризацијата, софиската платформа“ и да прогласува „неуспешен обид за бугаризација на Уставот“.[xviii] И други проруски политичари, како од партијата „Глас за Македонија“, пропагираа теории на заговор дека „уставните измени се пат кон целосна наша бугаризација“. И интелектуалци со проруски ставови во 2023 продолжија да пишуваат против „Макроновиот предлог за „бугаризација“ на Македонија“ и да обвинуваат „за наша бугаризација како измислен народ без историска меморија“.
Дополнителен показател за актуелноста на теориите на заговор за „бугаризација“ во контекст на иницијативата за уставни измени се и обидите на владините функционери за јавно дискредитирање и разобличување на тезите за „бугаризација“. На пример, во интервју за МИА, премиерот Ковачевски ги опиша како флоскули и невистини, тезите за „асимилација и бугаризација“ и за „бугарски диктат“.[xix] Министерот за надворешни работи Османи, пак, јавно ја разобличуваше тезата дека со „со споменување на Бугарите како посебно малцинство во Уставот се прави бугаризација на државата“, сугерирајќи дека тоа се прави „со земање пасоши каде што сами се пријавувате дека сте по потекло Бугари“.[xx] Слични аргументи, дека вадењето бугарски пасоши значи „бугаризација“, јавно образложуваше и потпретседателот на СДСМ Стефан Богоев,[xxi] кој ги образложуваше и тезите дека „концептот на влез во ЕУ е концепт на македонизација“, а „концептот на изолација е концепт на бугаризација и принудување на нашите граѓани во очај да вадат бугарски пасош“.[xxii]
Наспроти ваквите тези, прорускиот аналитичар Ристо Никовски ширеше дезинформации дека со внесувањето на Бугарите во Уставот „сами ќе се согласиме дека не постоиме како народ и дека Софија е во право кога тоа го тврди.“[xxiii]
И провладината контра-кампања против тезите за „бугаризација“ сведочи за непоткрепеноста на изјавите на премиерот Ковачевски од август 2023 дека „бугаризација и асимилација не се користат како зборови, бидејќи не постојат“.[xxiv] Како што може да се види, изразот „бугаризација“ беше составен дел на дезинформациските кампањи против уставните измени, но и на контра-наративите на провладините колумнисти.[xxv]
Иако ВМРО-ДПМНЕ не го користеше толку изразот „бугаризација“ како во кампањата против „францускиот предлог“ од 2022 година, претставници на најголемата опозициска партија продолжија да водат кампања против уставните измени претставувани како „асимилација“ и „бугарски диктат“, па и „тивка бугаризација на македонскиот народ“.[xxvi] На пример, потпретседателот на ВМРО-ДПМНЕ, Владо Мисајловски тврдеше дека „она што го бара Бугарија е еден вид на асимилација кон македонскиот народ“, портпаролот на ВМРО-ДПМНЕ, Наум Стоилковски предупредуваше на „целосна асимилација на Македонија и македонскиот народ“, власта беше обвинувана дека прифатила „услови за евроинтеграции кои значат или вечни преговори или асимилација“, а во партиски реакции се истакнуваше „замката на Бугарија во која или бесконечно ќе преговараме или асимилација“.
По предлогот на Мицкоски на лидерската средба во јуни 2023 „евентуалните уставни измени да важат денот кога ќе отпочне ратификацијата на пристапниот протокол на Македонија во рамките ЕУ од парламентите на 27-те земји членки“, во јавноста стана појасно дека „ВМРО-ДПМНЕ не е против Бугари во Уставот, како што не е против Хрвати во Уставот“.[xxvii] Иако подоцна Мицкоски на прес конференција (19.08.2023) испрати пораки на бескомпромисност во однос на уставните измени („нема цена по која би ги прифатиле овие уставни измени под бугарски диктат“),[xxviii] на истата прес-конференција тој укажа на неколку услови за вклучување на Бугарите во Уставот како „дел од бугарскиот народ којшто живее во Македонија“ кој „е дел од македонската нација“.[xxix] Ваквите ставови беа толкувани како спротивни на ставовите на Мицкоски од 2022 година – „додека јас сум претседател нема да се смени уставот за да бидат бугарските барања дел од него“. Токму затоа, одредени аналитичари заклучија дека „Мицкоски не го оспори влезот на Бугарите во Уставот, туку манипулираше со бугаризација, асимилација и бугарски диктат и со фактот дека власта нема двотретинско мнозинство за уставни измени.“[xxx]
2.2. Дезинформаторски наративи за македонскиот јазик во контекст на уставните измени
Во македонските медиуми во 2022 година се ширеа повеќе наративи со дезинформации и медиумски манипулации за македонскиот јазик во контекст на „францускиот предлог“: дека „македонскиот јазик го нема во предлогот“, дека е преименуван, дека „имало само една фуснота дека македонскиот јазик е дијалект на бугарскиот“, дека „само за нас јазикот ќе биде македонски“, па дури и дека актуелната власт го преименувала македонскиот јазик во „мајчин јазик“.[xxxi] Опозицискиот лидер Мицкоски во 2022 година тврдеше дека пратениците на ВМРО-ДПМНЕ биле „браникот на македонскиот јазик и идентитет и нема да дозволат промена на Уставот“.
На 18.10.2022, во гостување на Првиот канал на јавниот сервис, лидерот на ВМРО-ДПМНЕ, Мицкоски погрешно тврдеше дека македонскиот јазик во ЕУ секогаш ќе има фуснота. Но, по потпишувањето на договорот Фронтекс помеѓу ЕУ и Северна Македонија на 26.10.2022, Урсула фон дер Лејен јасно истакна дека нема никаква фуснота: „…Ви ветив дека ќе биде потпишан договорот Фронтекс, преведен на македонски јазик, без фуснота, без ѕвездичка, на еднакво рамниште со сите 24 јазици на ЕУ…“, истакна Фон дер Лејен на прес-конференцијата во македонската Влада по потпишувањето на Договорот.[xxxii]
Иако Фон дер Лејен изјави „Длабоко сум убедена дека нема да чекаме предолго за да имаме 25 официјални јазици“,[xxxiii] a Борел укажа за Договорот со Фронтекс дека е „гаранција за македонскиот јазик како еден од официјалните јазици на Европската унија“, дезинформациите и манипулациите во врска со македонскиот јазик продолжија и во 2023 година, во врска со преговорите со ЕУ. На пример, во медиумите повторно беа објавувани непроверени тврдења за „фуснота“ за македонскиот јазик[xxxiv] во контекст на „Договорот со Фронтекс“. Евроамбасадорот Гир практично ги демантираше истакнувајќи дека неодамна ратификуваниот договор за статусот на Фронтекс бил „потпишан и преведен на македонски јазик, без фусноти и ѕвездичка, на еднаква основа со сите 24 јазици на Европската унија“.[xxxv] Иако евроамбасадорот Гир јавно укажуваше дека „македонскиот јазик веќе е во рамката за преговарања без никакви квалификации“[xxxvi], порталот Мкд.мк спроведе анкета со манипулативно прашање „Дали би ги поддржале уставните измени доколку ЕУ даде цврсти гаранции за зачувување на македонскиот јазик и идентитет?“.[xxxvii]
Во 2023 година продолжија да се објавуваат дезинформации и манипулации за непризнавање на македонскиот јазик во ЕУ, како и дека македонскиот јазик не бил македонски вон Македонија.[xxxviii] На пример, професорката Елка Јачева-Улчар тврдеше „Денес, за оние на југот македонскиот јазик не постои, оти таму некој се договорил дека нема луѓе што зборуваат македонски“,[xxxix] и покрај вестите од 2022 година дека „Грција го регистрираше Центарот за македонски јазик“. Само еден месец подоцна, Јачева-Улчар ќе се демантира себеси, тврдејќи дека „со постоењето на Центарот за македонски јазик, грчката држава практично ја легитимира реалната состојба дека егејските дијалекти му припаѓаат на македонскиот јазик“.[xl]
И предлог-законот за македонски јазик беше мета на дезинформации и манипулации, како таа дека говорителите на албански јазик во Македонија имале во практика поголеми јазични права од македонските говорители.[xli] Се пропагираше и дека секое негирање на историскиот континуитет на македонскиот јазик е „македонофобично“.[xlii]
И додека траеше расправата во Собранието за уставните измени на Комисијата за уставни прашања, се прошири дезинформација за наводно „суспендирање на македонскиот јазик од декларациите“ на одредени производи.[xliii] Од собраниска говорница, лидерот на „Левица“ Апасиев тврдеше дека „имаме унилатерална изјава за македонскиот јазик, званично архивирана во европски архиви, дека македонскиот јазик е ЗАПАДНОБУГАРСКИ ДИЈАЛЕКТ“, што е манипулација, затоа што во „едностраната декларација“ на Бугарија нема експлицитно таква теза, ниту се спомнува изразот „западнобугарски“. И други аналитичари манипулираа дека „со официјалното повикување на бугарската изјава, дека македонски јазик – нема, ЕУ го отвори патот за негово негирање“.[xliv]
Во написот „Нов предизвик за македонскиот јазик во ЕУ“ беше објавено непоткрепено тврдење дека „и понатаму е индикативно загрижувачки што европските претставници избегнуваат да го споменуваат македонскиот јазик, дури и кога доаѓаат во убедувачка мисија за Бугарите да бидат внесени во македонскиот устав“. Меѓутоа, главните претставници на ЕУ, Фон дер Лејен и Борел не само што го споменуваа македонскиот јазик, туку и објавуваа изјави на македонски јазик, и јасно укажуваа дека ќе биде еден од официјалните јазици на ЕУ.
Но, и покрај изјавите на нависоките челници на ЕУ, како и заклучоците на Советот на ЕУ, во кои стои дека преводот на документите ќе се врши на македонски јазик, и покрај тоа што скринингот се одвиваше на македонски јазик, одредени партии тврдеа дека „во ниту еден документ на ЕУ, не е дефинирано дека македонскиот јазик ќе биде официјален после приемот на Македонија во ЕУ.“[xlv]
2.3. Дезинформации и медиумски манипулации за почетокот, отворањето и продолжувањето на преговорите со ЕУ
Дезинформациите и медиумските манипулации во врска со почетокот на преговорите со ЕУ беа составен дел од опозициските и медиумските наративи против „францускиот предлог“.[xlvi] На пример, пред отворањето на преговорите со ЕУ (19 јули 2022), лидерот на ВМРО-ДПМНЕ Христијан Мицкоски погрешно тврдеше дека „ние нема да почнеме сега преговори“[xlvii] и дека „францускиот предлог“ не нуди почеток на македонската евроинтеграција.[xlviii]
Истиот ден кога медиумите и новинарите објавија за почетокот на преговорите со ЕУ, лидерот на „Левица“, Апасиев ги нападна новинарите дека известувале со нарачани наслови „почнаа преговорите со ЕУ“, тврдејќи притоа дека „преговорите ќе почнат на куково лето“.[xlix] Партијата „Левица“ тврдеше дека „Меѓувладината конференција не ги отвора преговорите за ЕУ“ и дека во Брисел „се создава лажна претстава за некаков си почеток на преговори со ЕУ“ („нема почеток на преговорите додека не се промени Уставот на Македонија по барање на Бугарија“).
И по отворањето на преговорите на 19 јули 2022, Мицкоски јавно тврдеше дека нема преговори со ЕУ. На 20 јули 2022 Мицкоски изјави не само дека нема преговори, туку дека немало ни скрининг („Нити скрининг има, нити преговори има“),[l] најавувајќи референдум за „преговарачката рамка“. Неколку дена подоцна, Мицкоски повторно тврдеше дека „ние не ги почнуваме преговорите“, притоа дезинформирајќи за усвоената преговарачка рамка од страна на Советот на ЕУ: „Ние преговорите ќе ги почнеме и ќе ја усвоиме преговарачката рамка тогаш кога ќе го смениме Уставот“.[li]
Претходница на ваквите наративи со политички дезинформации за отворање на преговорите беа „експертските“ толкувања дека „Преговорите се отвораат по министерската конференција и по измената на Уставот“.[lii] Ваквите толкувања беа демантирани и во извештајот на ЕУ за Северна Македонија од 12.10.2022, кој потврди дека преговарачкиот процес и скринингот започнале по одобрувањето на преговарачката рамка од Советот на ЕУ.[liii]
Меѓутоа, и по објавувањето на извештајот на ЕК, кој потврди дека ЕУ го започнала преговарачкиот процес со Северна Македонија, Мицкоски продолжи да шири невистини дека „ние не сме ги почнале тие преговори“.[liv] Покрај Мицкоски, и други аналитичари и политиколози погрешно тврдеа дека преговорите не се почнати и дека „преговорите ќе почнат ако се смени уставот“. ИМА и тогаш укажа дека уставните измени не се услов за почеток на преговорите од страна на ЕУ, туку услов за довршување на „воведната фаза од пристапните преговори“.[lv]
И во 2023 година продолжија медиумските манипулации дека преговорите со ЕУ не се започнати и отворени,[lvi] па дури и дека Македонија сè уште не добила „датум за почеток на преговорите“.[lvii] Дезинформациските наративи дека преговорите со ЕУ не се започнати, или дека ќе започнеле дури по уставните измени, беа повторувани во многу наврати од различни претставници на опозицијата, аналитичари и медиуми. На пример, претставници од ВМРО-ДПМНЕ во повеќе наврати изјавуваа дека „Македонија не почнува почеток на преговорите“, „се уште нема почнато преговори“, „до сега Македонија нема добиено датум за старт на преговорите“, „ние немаме датум за преговори со ЕУ“, „да бидат завршени уставните измени и да отпочне процесот на преговори“. итн.
Исто така, и во 2023 година продолжи трендот погрешно да се претставуваат уставните промени и „вградување на Бугарите во Уставот, како предуслов за започнување на преговорите со ЕУ“.
Во 2023 година имавме и непоткрепени обвинувања дека премиерот и претставниците на ЕУ дезинформирале дека Северна Македонија ги започнала преговорите со ЕУ. На пример, беше објавена анализа со непоткрепени тврдења дека премиерот во Брисел во јули 2022 имал „говор што емитува дезинформација дека почнаа преговорите“. И не само премиерот, туку и претседателката на Европската комисија беше обвинета без докази дека свесно го поддржала „лажниот наратив за почнатите преговори“ кога изјавила во Брисел на 19.07.2022 „Денеска Албанија и Северна Македонија ги започнуваат преговорите со Европската унија…“.[lviii]
Меѓутоа, ваквите обвинувања за дезинформации се неосновани, како и обвинувањата кон претседателката на ЕК за „лажен наратив“ за почеток на преговори со ЕУ, а и аналогното обвинување на ВМРО-ДПМНЕ „Ковачевски лажеше дека преговорите се почнати…“.
Според критериумите за проширување кои се објавени на страницата на ЕУ, „пристапните преговори формално започнуваат откако земјите членки ќе се согласат за преговарачката рамка“. Токму затоа, во официјалната информација на ЕУ за „Меѓувладина конференција за пристапување на Северна Македонија“ стои дека „На 19 јули 2022 година, ЕУ ја започна воведната фаза од пристапните преговори со Северна Македонија“.[lix]
Во блогот на „Республика“, изјавата на Маричиќ дека „датумот на почеток на преговорите“ е „19 јули 2022 година“, беше погрешно оценета како „дезинформацијата со која Владата ќе ја гради својата позиција до чинот на гласањето за уставните промени“. Но, оваа погрешна оценка се коси со одлуката на Советот на ЕУ, „Меѓувладина конференција за пристапување на Северна Македонија“, со скрининг процесот, а и експертите потврдија дека пристапните преговори започнаа.[lx]
Накусо, тврдењето дека 19 јули 2022 година е датумот на почеток на преговорите на Северна Македонија со ЕУ не е никаква дезинформација од страна на министерот (или владата), туку официјална позиција и информација од страна на ЕУ.[lxi] Таа позиција беше истакната и по Меѓувладината конференција на министерско ниво за пристапување на Северна Македонија, кога претседавачот Јан Липавски истакна дека е лансиран процесот на пристапни преговори и дека „Почетокот на преговорите е од заемен бенефит и за Северна Македонија и за ЕУ“. Позицијата на ЕУ за отворање или започнување на преговорите со Северна Македонија беше повторена многу пати, не само на каналите на ЕУ, туку и од страна на нејзините официјални претставници.
2.4. Историски дезинформации и манипулации во контекст на уставните измени
Историските дезинформации и манипулации во македонско-бугарските односи и медиумски простори се тема која заслужува посебна и опстојна анализа. Во 2023 година наративи со историски дезинформации и манипулации беа забележливи при чествувањето на Мара Бунева, чествувањето на роденденот[lxii] и смртта на Гоце Делчев, при одбележувањето на депортацијата на Евреите од Македонија,[lxiii] но и при одбележувањето на други историски настани и личности, како што е Илинденското востание, кога исто така беа ширени лажни вести и дезинформации.[lxiv]
Едно од спорните прашања во 2022 година, кое продолжи медиумски да се дебатира и во 2023 година е дали и колку историјата е дел од преговарачката рамка со ЕУ.[lxv]
Тука само ќе нотираме дека трендот на медиумско ширење на наративи со дезинформации и манипулации за историјата[lxvi] и „историската комисија“ во контекст на „францускиот предлог“ продолжи и во контекст на „дебатата“ за уставните измени.
И во 2023 година продолжи трендот од 2022 година да се обвинува историската комисија за „бугаризација“. Партијата „Левица“, која во 2022 година ја обвини „Комисијата за бугаризација на македонскиот народ“ дека била во служба на „врховизмот“, и во 2023 година продолжи преку нејзини претставници да ја жигосува како „орган за бугаризација“. И во 2023 продолжи трендот на неосновани историски аналогии, со кои се промовираа пропагандни тези и теории на заговори за уставните измени и внесувањето на Бугарите во уставот.[lxvii] И во 2023 имаше обиди за кревање медиумска паника во врска со „бугаризацијата“ на македонската историја од страна на историчари.[lxviii]
Исто така, продолжи и трендот на исклучиви етно-националистички толкувања на изразот „заедничка историја“ (од двете страни на границата), и спротивставување на одредбата од Договорот со Бугарија за организирање „со заемна согласност заеднички чествувања на заеднички историски настани и личности, насочени кон зајакнување на добрососедските односи во духот на европските вредности“. На пример, текстот „Македонија сама најдобро си ги слави историските личности и датуми“ заклучува дека „заедничкото чествување датуми и личности со Бугарија се покажува како контрапродуктивно“, а историчарот Чепреганов дава идеолошко објаснување зошто „нема потреба од заедничко чествување“: „Што ќе чествуваме заеднички со нив? Гоце Делчев се борел за санстефанска Бугарија? Не. Гоце Делчев се борел за македонска држава и самостојност. Како тие две работи ќе ги споиме на заедничко чествување? Тоа се две спротивни идеологии“.
И во текстот „Македонците и Бугарите не треба заеднички да го чествуваат Гоце Делчев“ се изложува исклучива интерпретација дека „револуционерната дејност на Гоце Делчев нема никакви допирни точки со бугарската историја, освен само понекогаш неговото физичко присуство во Софија и во некои помали градови во Бугарија.“
Во текстот Заедничката историја како чекор до заедничка држава (Нова Македонија, 01.02.2023) повторно се акцентира изјава на историчарот Чепреганов дека „заедничкото чествување е ставено во договорот со единствена цел, да се покаже дека имаме заедничка историја и дека сме еден народ.“
Илустрација на текстот „Заедничката историја како чекор до заедничка држава“, насловна страница на Нова Македонија, 01.02.2023
И пред чествувањето на Илинден, Чепреганов пророчки предвидуваше дека „ЕУ ќе побара ние, Македонците, да се откажеме од Илинден во име на нашиот пат кон ЕУ, а тоа да биде подржано од мултидисциплинарната комисија за историски и образовни прашања и се во име на „заедничката историја“.[lxix]
И овие неколку примери покажуваат дека продолжи трендот на медиумска злоупотреба на историјата, историските личности и на историчарите за политички цели.[lxx]
2.5. Етнонационалистички наративи, митови, и теории за заговори за „Голема Бугарија“ и „Голема Албанија“ во контекст на уставните измени
Етнонационалистички наративи за „Голема Бугарија“ беа забележливи при чествувањето на атентатот на Мара Бунева во јануари 2023,[lxxi] по што европратеникот Ангел Џамбазки на својата Фејсбук страница истакна „да живее обединетата и неделива бугарска нација, од Охрид до Црно Море и од Дунав до Бело Море“ и „Да живее бугарска Македонија“.[lxxii] Иако Џамбазки е член на партија која не успеа да обезбеди влез во бугарското Собрание, ваквите „големобугарски“ провокации[lxxiii] предизвикаа општествена поларизација и жестоки партиски реакции, а проруската партија „Левица“ побара забрана на влез на шест „непријатели“ на македонскиот народ, поврзани со „фашистичките клубови низ Македонија, а кои се користат за агресивна анти-македонска пропаганда“.[lxxiv]
Неколку дена подоцна, беше физички нападнат секретарот на бугарскиот клуб „Цар Борис Трети“ во Охрид, а против еден од неговите напаѓачи беше поднесено обвинение за нанесување на тешки телесни повреди од омраза поради неговата националната и етничката припадност.[lxxv] Бугарија реагираше заради „сериозната ескалација на злосторствата од омраза и манифестации против Бугарите во земјата“, иако жртвата не беше бугарски државјанин.[lxxvi]
Ваквиот исполаризиран контекст беше дополнително вжештен по медиумските наслови, кои се повикуваа на официјалните тврдења дека „руската разузнавачка служба стои зад структурите во Бугарија кои вршат антидржавна кампања кон Северна Македонија“ и за „Русија како трет фактор во македонско-бугарски конфликт“.[lxxvii] И официјалните реакции од Бугарија – спомнувањето на „вето“ од Радев и инсинуациите и историски дезинформации за Гоце Делчев од Јотова – укажуваа на сериозно влошување на односите.[lxxviii]
Во ваков поларизирачки контекст, историчарката и политичарка Наташа Котлар Трајкова, потписничка на отвореното писмо до Путин од „Македонски манифест“, објави колумна Два соседни мита и нашите „уставни измени“, во која обвини дека митовите за „Голема Бугарија“ и „Голема Албанија“ „се чини дека ја имаат поддршката на ЕУ и НАТО!“[lxxix]
Официјалната честитка на министерот за надворешни работи, Бујар Османи за националниот празник на Бугарија 3 март, беше медиумски искористена за воскреснување на „Санстефанска Бугарија“ и медиумско претставување на Османи на иста линија со „негатори на Македонскиот народ и држава“ и бугарски „иредентисти“.[lxxx] Како и во минатите години, беа медиумски искористувани ултра-националистички изјави и објави на мапи на „Голема Бугарија“ за подгревање на националистички страсти.[lxxxi]
За дополнително влошување на македонско-бугарските односи сведочи острата реакција на Бугарија по негативното мислење за употреба на името Иван Михајлов како назив на бугарскиот културен клуб во Битола.[lxxxii] Има бројни индикатори за влошувања на македонско-бугарските односи и во наредните месеци, што кулминираше со изјавата на премиерот Ковачевски во Советот на Европа, каде што го спореди дискурсот на Бугарија со дискурсот на Русија кон Украина.[lxxxiii]
За „загрижувачка сличност меѓу историските аргументи на Русија кон Украина, и на Бугарија кон Северна Македонија“ предупредуваа и познати европски историчари,[lxxxiv] а таквата сличност дојде уште повеќе до израз по „симболичките конфликти“ во Бугарија за „заедничката историја“ со Русија, и тезите на руските пропагандисти дека Бугарија „се претвора во Украина 2.0“ или „втора Украина“.[lxxxv]
Додека во бугарската дебата за „уставни измени“ историчари тврдеа дека „Санстефанска Бугарија“ реално како држава „не постоела ниту еден ден“, духот на „Санстефанска Бугарија“ беше привикан и во „дебатата“ за уставни измени во Македонија – пратеникот и лидер на „Левица“, Апасиев заплашуваше дека „Со уставни измени ќе ја славиме Санстефанска Бугарија кај нас во Македонија“, „во која е инкорпориран дел од Македонија, со Охрид како столица“.
Непосредно пред „дебатата“ за уставни измени во Македонија, беше привикан и пропагандниот дух на „Голема Албанија“, уште една омилена пропагандна тема, не само на „Левица“, туку и на српската и руската анти-западна пропаганда на Балканот.
Пуштањето на улицата „Адем Демачи“ во Чаир, беше максимално искористено за етно-националистичка пропагандна мобилизација – не само од локалните организатори и од нивниот гостин – премиерот на Косово Албин Курти, туку и од партијата „Левица“ и од (про)руската пропаганда во Македонија и Србија. Ден пред свеченото пуштање на улицата, политичките активисти на проруската партија „Левица“ го оцрнуваа Адем Демачи како „сепаратист од Југославија и борец за Голема Албанија и независност на Косово“,[lxxxvi] а од друга страна тврдеа дека се брише споменот на борците од „Втора македонска бригада“ – „оние кои го дадоа животот во борба со фашистичкиот бугарски окупатор“. Наспроти политичките и медиумски обвинувања дека се бришел споменот на борците од „Втора македонска бригада“ во Скопје, реагираше поранешниот градоначалник на Скопје Петре Шилегов, „Улицата “Втора Македонска бригада”, никогаш не беше (била) избришана во Скопје… Поранешната ул. “Ловќенска 9”, се вика улица Втора Македонска бригада.“
Руската пропаганда во Србија максимално ја искористи посетата на Албин Курти за зајакнување на стариот пропаганден затрашувачки наратив за „Голема Албанија“ и за таргетирање на „колективниот запад“. Од ден на ден, на руските канали РТ и Спутник на српски јазик се редеа анти-западни пропагандни написи против Курти и Голема Албанија.[lxxxvii] На пример, во написот Курти ја промовираше Голема Албанија и себе си како лидер на сите Албанци на планетата (Спутник Србија, 13.08.2023) се тврдеше дека „колективниот Запад“ стои зад албанскиот радикален шовинизам, „кој не подразбира само исцртување на нови граници, туку и етничко чистење или, да бидам попрецизен, геноцид над оние кои не припаѓаат на албанскиот народ“.[lxxxviii]
Додека (про)руските пропагандисти во Србија ширеа анти-албански, анти-западни и исламофобични[lxxxix] застрашувачки наративи, „Левица“ ширеше антифашистички, антиалбански и антибугарски наративи со дезинформации и манипулации. Од една страна, обидот за пропагандно оцрнување на Адем Демачи како „колаборационист на фашистичко движење“ претставува историска манипулација и дезинформација.[xc] Од друга страна, и претставувањето на борците од „Втора македонска бригада“ како „оние кои го дадоа животот во борба со фашистичкиот бугарски окупатор“ претставува историска манипулација, имајќи го предвид премолчувањето на бугарскиот баталјон Христо Ботев (кој бил при основањето во состав на „Втора македонска бригада“), а бил командуван од бугарскиот антифашист Дичо Петров, по кого е именувана една улица во Скопје.
Дел од „антифашистичките“ и антибугарски пропагандни наративи на „Левица“ воопшто не кријат дека нивната цел е да го спречат влезот на Северна Македонија во Европската унија. На пример, откако ЕКРИ во својот извештај за Северна Македонија укажа на типичниот анти-бугарски стереотип и етикетирањето на Бугарите како „фашисти“, пропагандистка од Левица во руско-пропаганден стил ја нападна ЕКРИ како комисија на ЕУ за „рехабилитација на фашизмот и нацизмот“, иако станува збор за тело на Советот на Европа.[xci]
Посетата на Курти беше искористена во пресрет на уставните измени не само за етно-националистичка мобилизација од сите политички „заинтересирани“ страни,[xcii] туку и за обид дискредитирање на процесот на уставни измени. На пример, во гостување на телевизија Танјуг, лидерот на ДПСМ и пратеник во Собранието на Македонија, Иван Стоилковиќ тврдеше дека уставните измени „после посетата на Албин Курти ја изгубија смислата“ и дека Курти „ги погреба уставните измени“.[xciii]
Наспроти пројавената желба на српско-руските пропагандисти за „погребување“ на уставните измени во август 2023, изразите „уставни измени“, „бугарски диктат“, „бугаризација“, „асимилација на македонскиот народ“, се сè уште актуелни во македонскиот медиумско-политички простор и на крајот на септември 2023 – како и дезинформациите и медиумските манипулации, содржани во пропагандните наративи.
3. Наместо заклучок: Медиумите и дезинформациите, теориите на заговор и манипулациите за предложените уставни измени
Во оваа анализа видовме како дел од медиумите не ја исполнија својата основна улога на проверувачи на факти, ставајќи се свесно во улога на пропагандни канали за ширење наративи со дезинформации и теории на заговор кои потпалуваа етно-националистички страсти и поттикнуваа дискриминација и говор на омраза.
Во првиот дел од анализата видовме како медиумите помогнаа во дисеминирањето на дезинформациите и теории на заговори за „геноцид“ и „етноцид“ на македонскиот народ во контекст на предложените уставни измени во 2023 година. За жал, повеќе македонски медиуми покажаа мал капацитет за препознавање и дебанкирање на политички и историски дезинформации и теории на заговори и повторно беа злоупотребени за политичко-пропагандни цели и во „дебатата“ за уставни измени.
Некритичкиот однос на медиумите кон теориите на заговор за „бугаризација“ и кон дезинформациските наративи за македонскиот народ и јазик, за историјата и идентитетот, придонесе за зголемување на општествената поларизација и за јакнење на малигното влијание на странски актери во македонскиот медиумски простор. Некритичкиот однос на медиумите кон дезинформациските кампањи во врска со предложените уставни измени, непрепознавањето на главните дезинформациски наративи и актери, и овозможи и на (про)руската пропаганда да го зајакне влијанието на антизападните и анти-ЕУ наративи во македонскиот медиумски простор.
Извор: СМК.мк
