Професорот на Факултетот за бизнис и економија при Универзитетот на Југоисточна Европа, Насир Селими, предупредува дека довербата што граѓаните им ја даваат на градоначалниците за подобро управување со јавните пари често се изневерува.
– Една од главните задачи што ја презема новиот градоначалник, без сомнение, е довербата што му ја даваат даночните обврзници за подобро управување со јавните пари. Сепак, реалноста и секојдневието се далеку од тоа, бидејќи се нарушени сите правила и параметри во нашето општество, изјави Селими за Фронтлајн.
Тој додаде дека многу општини „го следат моделот на централната власт, што резултира со злоупотреба на јавните средства“.
– Јавните пари не се користат во корист на населението. Одговорноста е само идеен концепт, а не обврска и основен принцип. Лошо е за едно општество кога лидерите од највисок ранг не се грижат за ефикасноста и рационалноста на јавните трошоци, истакнува професорот.
Подобрена фискална дисциплина, но нерамномерни резултати
Извештај на Finance Think покажува дека општините во Северна Македонија во 2024 година постигнале просечна реализација од 87,5% кај приходите и 86,2% кај расходите – највисоко ниво во последната деценија.
Според анализата, во 2017 година реализацијата на приходите изнесувала 65,7%, а на расходите 66,2%. Денес, тие достигнуваат 86,5% и 85,3%, што укажува на „зајакнати капацитети за планирање и извршување на буџетите, како и на поголема усогласеност меѓу приходите и расходите“.
Приходи: стабилни бројки, но зависност од државата
Иако просечната наплата е висока, извештајот открива дека 66% од приходите доаѓаат од државни трансфери, а само 34% се сопствени извори на општините – процент кој речиси не се менува со години.
„Високата реализација на приходите не секогаш е индикатор за ефикасно буџетско управување,“ предупредува Finance Think, бидејќи кај дел од општините таа се должи на зголемени дотации, а не на подобра локална наплата.
Примери за фискално силни општини се Охрид (134% реализација на данокот на имот и 18% удел во приходите), Илинден и Карпош (17%), како и Центар (14%). Најслаби се Арачиново, Старо Нагоричане и Могила, каде ниската реализација „укажува на ограничен административен и економски капацитет и намалена долгорочна фискална одржливост“.
Расходи: платите навреме, инвестициите заостануваат
Просечната реализација на расходите е 86,2%, но најголем дел од тие средства одат за тековни обврски: плати и надоместоци – 98%, отплата на долгови – 95,8%, стоки и услуги – 78,7%, социјални бенефиции – 74,4%.
Меѓутоа, капиталните расходи – инвестиции во инфраструктура и развој – се реализирани со само 68,9%. Finance Think оценува дека ова е резултат на „слаби капацитети за јавни набавки и ограничена способност за спроведување инвестициони проекти“.
Некои општини, како Тетово (93% вкупни, 40% капитални), Чаир (85% и 31%) и Аеродром (85% и 55%), имаат јасен јаз меѓу редовното трошење и развојните инвестиции.
– Општините остануваат претежно административни центри, без значаен придонес во подобрување на инфраструктурата и квалитетот на живот, се наведува во извештајот.
Три профили на локално управување
Кластерската анализа на Finance Think ги дели општините во три категории:
Високо ефикасни и развојно ориентирани: реализација на приходи ~93%, расходи ~92%, капитални расходи ~81%.
Просечно ефикасни, со ограничен инвестициски капацитет: приходи околу 85%, капитални расходи околу 61%.
Слабо ефикасни и развојно ограничени: приходи под 75%, капитални расходи околу 52%.
Finance Think заклучува дека најголем број општини се во средната група, со стабилно фискално работење, но без доволно развојна динамика.
Oд стабилност кон развој
Во заклучокот на анализата се предлагаат четири стратешки насоки за подобро управување со локалните финансии: Зајакнување на сопствените приходи – дигитализација на катастарите, поедноставување на процедурите и едукација на граѓаните за даноците. Подобрување на капиталните инвестиции – обуки за администрацијата, фазно планирање и транспарентност во проектите. Намалување на зависноста од трансфери – воведување на условено финансирање и нови извори на приходи. Поддршка за најранливите општини – преку регионални центри, обуки и таргетирани инвестициски програми.
Помеѓу бројките и довербата
Иако бројките се охрабрувачки, експертите предупредуваат дека фискалната стабилност не значи и одговорно управување.
– Лошо е за едно општество кога лидерите од највисок ранг не се грижат за ефикасноста и рационалноста на јавните трошоци, потсетува проф. Насир Селими.
Со други зборови – 2024 година донесе стабилност, но вистинскиот предизвик за општините во 2025 ќе биде преминот од стабилност кон развој, со поголема отчетност и транспарентност пред граѓаните.
Дестан Јонузи
