Пишува: КРИС ПАТЕН / Project Syndicate
Во последните месеци од неговиот мандат, поранешниот американски претседател Џо Бајден постојано предупредуваше на растечката закана за либералните демократии ширум светот и рамката предводена од САД што ја поткрепи глобалната безбедност, трговијата и меѓународната соработка од 1940-тите. Постапките на Доналд Трамп за време на првите две недели од неговото второ претседателствување, особено неговата одлука (сега паузирана 30 дена) да наметне нови големи царини за американските сојузници како Канада и Мексико, покажуваат дека предупредувањата на Бајден не биле неосновани.
Либералниот меѓународен поредок беше инструмент за обнова на светот уништен од Втората светска војна, која однесе најмалку 60 милиони животи и остави многу земји во урнатини. Како движечка западна сила зад поразот на силите на Оската, Соединетите држави природно ја предводеа повоената реконструкција.
Највпечатливо е што САД не само што ги дизајнираа правилата на новиот светски поредок, туку и се согласија да ги почитуваат. Под водство на САД, беа основани институции како Обединетите нации и нивните придружни тела, НАТО и Европската заедница за јаглен и челик (претходник на Европската унија), поставувајќи ја основата за децениската глобална стабилност и соработка.
Соединетите Американски Држави исто така беа основач на повоениот Генерален договор за царини и трговија и неговиот наследник, Светската трговска организација. И двете беа воспоставени како одговор на економската штета предизвикана од американскиот тарифен акт Смут-Хејли од 1930 година, кој предизвика глобална трговска војна што ја влоши Големата депресија и го поттикна подемот на фашизмот.
Повоената стабилност беше испрекината со периодични конфликти од Студената војна како Виетнамската војна. Но, на крајот, САД и Западна Европа триумфираа, што доведе до колапс на Советскиот Сојуз и неговата железна контрола врз Централна и Источна Европа. На некој начин, овој период на релативен мир личеше на децениите на стабилност што следеа по Виенскиот конгрес од 1814-15 година, кој го означи крајот на Наполеонските војни.
Во текот на изминатите неколку години, повоениот поредок беше под невиден притисок, жртва на сопствениот успех. По смртта на Мао Це Тунг во 1976 година, Кина повторно се приклучи на светската економија и напредуваше, капитализирајќи ја трговската либерализација промовирана од САД и Европа. Иронично, подемот на Кина беше овозможен од самиот систем предводен од САД против кој сега се бори. Може ли некој да замисли наредба предводена од Кина што ќе му дозволи на ривалот да се искачи на речиси еднаков статус?
Кон крајот на дваесеттиот век и почетокот на 2000-тите, БДП на Кина се удвојуваше приближно секоја деценија. Извесно време се чинеше дека брзиот економски раст ќе доведе до политичка либерализација. Но, Комунистичката партија на Кина се покажа дека не сака – или не може – да спроведе значајни реформи. За да ја задржи контролата врз власта, особено врз економијата, КПК под претседателот Си Џинпинг се врати на авторитаризам, сега со високотехнолошки пресврт. Кина почна да ги свиткува и своите геополитички мускули, дестабилизирајќи го азиско-пацифичкиот регион преку агресивна поморска експанзија и чести закани за инвазија на Тајван.
Во меѓувреме, по постсоветските економски и политички превирања од 1990-тите, Русија се трансформираше во полициска држава под претседателот Владимир Путин, водена од реваншистички национализам. Пркосејќи на меѓународното право, таа ја нападна Грузија во 2008 година, го зазеде Крим во 2014 година и започна целосна инвазија на Украина во 2022 година.
Денес, Русија претставува закана не само за нејзините непосредни соседи, туку и за Западна Европа, која, уживајќи во децениски релативен мир, стана самозадоволна и дозволи нејзината воена одбрана да атрофира. И покрај високите политички амбиции на ЕУ, таа за безбедност останува зависна од САД.
Додека САД со децении беа неприкосновен и широко доверлив лидер на западните демократии, подемот на популистичкиот национализам го преобликува нивниот политички систем, кулминирајќи со преземањето на Републиканската партија од страна на Трамп. Додека Трамп вети дека „ќе ја направи Америка повторно голема“, реалноста е дека САД никогаш не престанаа да бидат одлични. САД останува најголемата воена и економска сила во светот и е дом на нејзините најуспешни компании. Спротивно на очекувањата на некои аналитичари, нејзината економија допрва треба да биде надмината од Кина.
Наспроти ова, најавените царини на Трамп за Канада и Мексико, заедно со неговите закани дека ќе воведе царини за другите сојузници на САД, како Данска, претставуваат неверојатен пресврт на децениската успешна економска политика. Поучени од своите протекционистички погрешни чекори во 1930-тите, САД ги поминаа изминатите неколку децении залагајќи се за слободната трговија и собирајќи огромни придобивки. Но, царинските барања на Трамп може да постават терен за деструктивна глобална трговска војна.
За жал, политичкото враќање на Трамп ги претвори поранешните критичари во сладокусци. Меѓу нив се американските олигарси – вклучувајќи ги Илон Маск, Марк Цукерберг и Џеф Безос – како и политичарите како потпретседателот Џ. Д. Венс и странски функционери како Питер Манделсон, идниот амбасадор на Обединетото Кралство во САД, кој неодамна ги нарече неговите минати критики на Трамп „непроценети и погрешни“.
И покрај оваа „колективна шминка“, тешко е да се замисли дека многу граѓани на либералните демократии му веруваат на самопрогласениот лидер на слободниот свет кој ја поддржува демократијата само кога таа им служи на неговите лични интереси. На таква фигура тешко може да ѝ се верува дека ќе ја одбрани Украина од руска агресија, ќе се соочи со растечката самоувереност на Кина, ќе ја потврди долгогодишната посветеност на Америка за мир меѓу Израел и Палестинците или ќе го одврати Иран да развие нуклеарно оружје.
Од Втората светска војна светот не е толку несигурен за американското лидерство. Можеби највознемирувачки е растечкото чувство дека САД им го свртеа грбот на своите глобални одговорности во корист на меѓународен поредок каде што, да го цитираме Тукидид, „силните прават што можат, а слабите трпат она што мораат“.
Како и многумина, се надевам дека Трамп ќе го напушти деструктивниот и одмазднички пат по кој се наоѓа. Исто така, се надевам дека Обединетото Кралство, ЕУ и другите либерални демократии ја препознаваат итната потреба да престанат да се потпираат на американските безбедносни гаранции и да преземат одговорност за сопствената одбрана. Во Британија често зборуваме за нашиот „специјален однос“ со Америка. Но, како може тој однос да опстане кога САД се предводени од претседател кој рутински ги исмева вредностите што нè поврзуваа заедно?
Крис Патен, последниот британски гувернер на Хонг Конг и поранешен еврокомесар за надворешни работи, е канцелар на Универзитетот во Оксфорд и автор на Дневниците на Хонг Конг.
Подготви: Ј. Ѓ.
