Во пресрет на 23. издание на „ОФФест“ кој ќе се случи од 6 до 9 јуни, но и во исчекување да се обзнанат имињата на артистите кои ќе го красат „Скопскиот џез-фестивал“ (едни од најреномираните европски фестивали), зборуваме со долгогодишниот програмски директор, г. Оливер Белопета. Темите, очекувано, не се врзани само за фестивалите, туку за сѐ она што се случува околу нив и нивната организација, компарирајќи со некои други времиња и други простори, а го опфаќаат широкиот културен, социјален и политички контекст кој нѐ опкружува и во чии „прегратки“ живевме и живееме. Оливер Белопета како и секогаш – прецизен, јасен и сурово реален во анализите за културата:
Господине Белопета, пред стартот на новиот „ОФФест“ кој ќе донесе навистина исклучително добри уметници, чии имиња, а верувам и опус се веќе познати за скопската и македонската јавност, па оттаму и нема потреба да ги именуваме, моето прво прашање е директно: кој е најпозитивниот момент при организацијата на фестивалите, но и кои се најголемите тешкотии со кои се соочувате? Претпоставувам финансиите се број еден за да го остварите она што сте го замислиле?
Финансискиот аспект не е најголемиот мотив за организација на еден ваков фестивал. И моите колеги во Европа, не случајно водат вакви непрофитни организации кои работат фестивали. Тие, како и јас, ова го правиме затоа што нѝ претставува посебно задоволство да го реализираме сѐ она што го сакаме во музиката. Да се оддолжиме на она што во одреден момент ги променило нашите животи – музиката. Тоа е главниот мотив. Своевремено, вие знаете, долго време пишував за „Нова Македонија“, за „Екран“, имав и радио-емисии, па оваа љубов кон музиката навистина долго трае. Како член и на Европската џез-мрежа, кој имал можност да патува на разни фестивали, многу добро ги познавам тие луѓе и таму не можете да најдете ниту еден натпросечно богат човек. Тие сите се богати – внатре во себе. Но, разбирливо, финансииите се појдовна основа за органицација на еден добар џез-фестивал.
За да се направи еден добар фестивал е потребно пет пати повеќе работа, од многу причини.
Е, сега, за тешкотиите. За разлика од овде, голем дел од организаторите на фестивалите во Европа после одреден број на години ја напуштаат оваа работа и одат на посигурни работни позиции. Не од аспект на сигурна плата, туку организациските стресови се присутни, помалку или повеќе, во сите земји. Но, тешкотиите со кои ние овде се соочуваме, се прилично различни од оние во европските земји. Таму финансирањето е стабилно, инфраструктурата е стабилна, публиката е постабилна… Кај нас е веќе станато многу различно, затоа што, последниве години,многу различно и од деведесетите, за да се направи еден добар фестивал е потребно пет пати повеќе работа, од многу причини. Прво, финансиите од година во година се намалуваат и ние сега се наоѓаме во ситуација годинешниот буџет за „Скопскиот џез-фестивал“ да биде рекордно мал во неговата историја на постоење. Тој е еднаков на оној од 1998 година. Што е апсолутно скандалозно. Затоа што, не е проблемот до немање на пари во државата, туку до распределбата – бројот на фестивалчиња од година в година само се зголемува. Има некои од нив кои дури и не се одржуваат, а се земаат пари. А, наеднаш, ние се судираме со финансиски проблем за „ОФФест“, затоа што во меѓувреме, и вториот далеку помал финансиер – Градот Скопје, едноставно ги скратува парите, а процесите во државата се такви да можните спонзори или даваат далеку помалку пари за културата или се повлекуваат, со искривено образложение – намеме пари или во криза сме.
Мотивот е сепак, постојаната љубов кон оваа работа, кон музиката, но повторно се враќаме на крајот на финансиите и немањето на слух кај нас за континуитет на нешто што е исклучително квалитетно. Па, оттаму, ветувате ли долговечност?
Па, финансиите се дојдени дотаму, а не се работи само за нив, што ние ќе направиме и годинава добри фестивали, но јас повеќе не можам да ветувам долговечност на овие фестивали. Мислам, не можам да ја ветам долговечноста со квалитетот којшто го имаат. А, за некакви компромисни решенија не доаѓа во предвид.
Долги години се соочувате и со немање на соодветен простор за одржување на фестивалите. Немаме концертна сала, немаме ниту летна сцена, нема соодветна инфраструктура. Тоа е, чинам, втор сериозен проблем.
Да, вториот проблем е инфраструктурата. Универзална сала од повеќе аспекти беше еден прекрасен простор, со идеален капацитет од 1.600 места за публика, со одличен звук, локација итн. Сега немаме концертна сала. Филхармонија или Опера и балет се наменски правени за нивните дејности. Фестивалот сега претежно се одржува во Операта, чија сала има капацитет половина помалку од Универзална. Интересно е исто така, што се однесува на „ОФФест“, а кој се одржува за време на пролет/лето, што немаме ниту летна сцена. Еве, колку години поминаа и колку градоначалници се сменија и колку се разговарало со тие градоначалници за потреба од летна сцена, за рок, џез-концерти, за оперски, па и за филхармониски концерти, но од тоа ништо. Веројатно не постои друг главен град на една европска земја со така катастрофална инфраструктура.
Во дел од инфраструктурата се и железницата, патиштата, кои секако би донеле и поголем профит на секое поле, па и во културата. Влијае и тоа можеби на продажбата на билетите, се сеќавам порано на Џез-фестивалот имаше многу публика од другите градови.
Со оглед на моето искуство и членство во многу организации, скоро сите џез-фестивали ги познавам однатре. Неодамна бев на „Друга Годба“ во Словенија, имаше рекордна продажба на карти. Влеговме во системот за продажба и видов дека од таа продажба на карти 20 проценти беа луѓе дојдени од Хрватска и Австрија. Ајде, нашето опкружување е поинакво. Најмногубројни се Грците. Но, во 90-тите години имаше многу повеќе луѓе од Битола, од Прилеп, од Велес, Охрид… Да, навистина е тешко да се дојде, да се следи фестивалот од друг град, а една од причините е токму тоа што практично немаме возови со кои најчесто и најудобно се патува насекаде во Европа. Во мое време, јас со задоволство и многу често патував со воз во Белград, Загреб, Минхен…
Институциите, фестивалите, воопшто организаторите на настани, се соочуваат, претпоставувам и Вие, со уште еден проблем, а тоа е недостиг на нова млада публика, но и на млад кадар за работа. На што се должи оваа појава?
Јас често велам дека ја немаме половината од стандардната помлада публика на „ОФФест“. Ја загубивме младата публика. Тие луѓе не се во државата. Но, и младите генерации тешко ги прифаќаат работните задачи кои ги наложува организацијата на еден ваков фестивал. Тоа на поширок план ни е многу познато во државата. На сите нивоа недостига квалитетна работна сила, а недостигаат и менаџерски кадри. Гледаме дека неслучајно на главни позиции во големите компании се ставаат луѓе однадвор, се разбира има и исклучоци. Има и уште нешто, да не го одминам. Очајната медиумската покриеност на културата денес. Без оглед дали се работи за електронски, печатени и други медиуми. Да не ја ширам тука оваа тема, затоа што медиумите во сите сегменти го имаат сериозно зграпчено општеството (политиката е само еден пример) и по мое длабоко убедување претставуваат крупен проблем на државата, со тешки и долгорочни последици.
Така што, ова се тешкотии кои го нагризуваат ентузијазмот, а без кој не може да се работи ваков фестивал. И, го надминуваат задоволството, кое останува сега само за деновите кога се одржува фестивалот. Во текот на годината не може да ни преовладува тоа добро расположение кое го имаше во 90-тите години, на пример. Иселувањето знаеме дека е проблем во многу земји, и во некои од Европската Унија. Јас, на пример, Словенија ја познавам многу добро, и секое одење таму за мене е културен шок, затоа што гледам што сѐ се инвестира во културата и што сѐ се гради. И таму млад човек не се иселува од земјата. Затоа што е задоволен од квалитетот на животот и сите услови.Тие ги стимулираат дури и странците да студираат и да останат таму. Сега е тренд дури, младите луѓе од Љубљана или од Марибор, да одат во селата и да се занимаваат со хортикултура и со земјоделие. Без разлика која Влада е на власт, таму вложувањето во културата е енормно. И во образованието, исто така. Кај нас, децата на речиси сите мои пријатели се заминати надвор од земјава.
Велите дека сега, задоволството во работата го чувствувате само во деновите кога се одржуваат концертите, нешто во што и публиката ужива. А, тешкотииите се сѐ поголеми во останатиот период на организација. Сте помислиле ли да кренете раце од сѐ?
Да, навистина, тој долг период на организација во последниве години стана претежок. Секоја година мислам дека ова е последниот „ОФФест“, последниот „Џез-фестивал“. А, и сега, поради добрите здравствени намери, моите блиски, пријателите и семејството, ми го даваат тој совет, да се откажам. Јас им ветувам, еве, само уште само оваа година. А, размислувам, што потоа, со фестивалите. Да, размислувам да кренам раце, ама пак, постојано давам „лажни ветувања“. Единствено, мојот син, кој многу следи музика и има своја „советодавна“ улога од програмски аспект, иако професијата му е нешто друго, ми вели: „Тато, ти можеш да зборуваш што сакаш, но до крајот на твојот живот ти нема да се промениш. Ти сакаш ова да го работиш и ќе го работиш!“
Па, значи не заминувате во „пензија“.
Интересно, моите драги колеги од Европа на пример, од Франција, Шведска, Англија, Норвешка заминуваат во пензија. Си имаат тие своја филозофија, дека кога ќе им дојде времето за пензија, не продолжуваат да работат.
Зборувавме за иселувањето на младите, оттаму и чинам, помалку публика на фестивалите. Но, и публика со поинаков сенс за музика. Следите ли трендови, правите ли програмски компромис за да „намамите“ публика? И дали и во Европа се случува тренд на намалена посетеност на џез-фестивалите?
Следиме трендови, но не правиме уметнички компромис за да наполниме сали. Ова е една од клучните причини за енормната репутација (што не е баш познато кај нас) на обата фестивали во светот. Инаку, во Европа бројот на џез-фестивалите се зголемува. Немаат проблем со публика. Во овој постпандемиски период, се случува обратното – има двојно повеќе публика. Запад е многу различен од нас и на сите генерации културното ниво, вклучувајќи ги и младите, сепак се движи нагоре. Овде, како што веќе споменав, младата публика бега од државата. Што го сметам за најголем проблем на замјата.
Па, што е клучното во кое треба да се вложи за да има публика, и тоа добро едуцирана публика?
Освен Словенија, која по димензии е слична на нашата, ги имаме случаите на Финска, Норвешка, Балтичките зејми како Литванија, Естонија и други, кои отидоа напред со базично вложување во два сегменти: образование и култура (се разбира, без сомнение, и со членството во Европската Унија). Не велам здравство, индустрија, економија… Тие доаѓаат како последица, еве да кажам -наградба. Културата и образованите се предуслови и на вложувањето во нив не треба да се штеди. Затоа што, без добро образование (а, Финска сега го има најдоброто образование) нема напредок. И без култура. Се сеќаваш на Кимо Похјонен, финскиот хармоникаш, тој ми зборуваше како е Финска отидена напред. А, порано беше она што беше Косово за Југославија, вели, во однос на сѐ. И ние во Југославија имавме прекрасно образование. Да не зборувам за улогата што медиумите треба да ја имаат за едуцирање на публиката, нели?
Културата и образованите се предуслови и на вложувањето во нив не треба да се штеди.
Значи, не е сеедно какво е образовното и културното ниво на идните менаџери, на идните луѓе кои треба да ја водат економијата, на идните лекари… Не е сеедно каков вкус има еден доктор. Ако ги земеме за пример првиот, вториот и третиот ешалон на нашите власти во последните десет и повеќе години (не беше така во деведесетите), а првиот подразбира и министри во Влада, ќе видите дека било кој министер, заменик итн., иако има ретки исклучоци, не оди на концерт, не посетува изложби, не влегува во книжарница да купи книга… Дали сте виделе дека некој од тие влегол во книжарница да купи книга? А, притоа, знаеме образованието на кое ниво ни е паднато. Затоа нема перспектива и не можеме да изградиме здраво општество и да имаме квалитетен живот.
Каков е Вашиот став за формирање на новиот Национален џез-оркестар и воопшто за формирање на нови национални културни институции? И дали Вам некој некогаш, во сите овие години на организација на „Џез-фестивалот“ Ви понудил да се реформирате во национална установа и во вашата дејност да споите и џез-оркестар?
Не постои случај дека некој џез-фестивал споил во себе некој оркестар. Џез-фестивалите во Европа се бават само со организација на фестивалите. И, тие не прават рок или турбо-фолк концерти. Тие само ги стимулираат џез-оркестрите и артистите. Инаку, „Скопскиот џез-фестивал“ имаше понуда да биде Национална установа. Законот за култура кај нас се донесе екстремно доцна по осамостојувањето, во 1998 година. До тогаш, сите организации во културата, и државните, не беа Установи (на Запад ги викаат културни организации, во Хрватска и Словенија се Заводи), туку Организации на здружен труд. После донесувањето на Законот за култура, се прејде во реорганизирање на тие застарени, социјалистички модели. Тогашниот министер за култура на заминување Слободан Унковски, како Национална установа предложи да влезе и „Џез-фестивалот“, за, според него, да добиеме плати и да не плаќаме кирија. Вистината е дека ние и денеска плаќаме кирија, а сме непрофитна установа. На Запад, на пример, таквите не плаќаат кирија, туку Градот им дава простор. Нејсе. Тој предлог на Унковски јас го одбив. Затоа што, и нему му кажав уште тогаш, во Европа се случуваат реформи со напуштање на моделот на државни национални установи, кој во многу случаи е непотребен и нерационален. Се разбира дека филхармонии, опери, библиотеки, театри, ќе останат национални, но нема да се раѓаат нови. Не го сметав за добар предлогот. Прво, со таков пример ќе излеземе надвор од европскиот модел, а второ, јас знам како тоа ќе функционира. Тогаш ќе бидете директно под капата на Министерство, тие ќе кажуваат кого да вработите, па како ќе се менуваат владите, ќе се менуваат и директорите. Во времето на десетгодишната власт на ВМРО, и покрај препораките на ЕУ за рационализација на администрација и во културните установи, имавме со наредби полнење на националните установи со кадар којшто е непотребен. Какви што беа примерите со „Струшки вечери на поезијата“, „Охридско лето“, „Опера и балет“, „МНТ“ итн. СДСМ потоа продолжи со смалено темпо. Од овие причини, му кажав на Унковски, не за „Џез-фестивалот“ како Национална установа. Конечно, една од тајните на досегашната долговечност и постојаниот квалитет на „Џез-фестивалот“ и „ОФФест“ всушност е екипата којашто не се менува.
Mу кажав на Унковски, не за „Џез-фестивалот“ како Национална установа
Кога се формираше Националниот џез-оркестар не изреагирав тогаш јавно. Но, сметав дека е комплетно дилетантски од претходната Влада и Министерство за култура, мислам на овие кои сега паднаа, да формираат нови национални установи, кои според Закон мораат да имаат своја администрација и непотребно стануваат скапи и нерационални играчки. Тоа е надвор од сите европски процеси. Ниту, пак, пред да го сторат тоа, прашуваа луѓе кои знаат, кои ја познаваат проблематиката. Така што, формирањето на неколку национални установи е чисто антиреформски и антиевропски потег. Националниот џез-оркестар е единствен пример во светот на постоење на државен џез-оркестар. Како Македонија да е најважната држава во историјата на џез-музиката. Малкуте преостанати радиски џез-оркестри во Европа се нешто сосема друго. Националниот џез-оркестар можеше и на друг организациски начин да функционира. Да не зборувам дека министерката и Владата ова го сторија на крајно несмасен и нетраспарентен начин, предизвикувајќи непотребен голем скандал. Но, на крајот, овој поединечен пример со џез-оркестарот барем има една многу позитивна страна.
Можеби ете, тоа е позитивната страна, дека сме уникатни во нешто…
Па Џез-оркестарот е составен од добри музичари кои ги знаеме, повеќето од нив многу надежни. Вреден е и амбициозен. И за краток период имаше повеќе проекти, и, неодамна, два извонредни концерти со реномирани светски џезери, Курт Елинг и Џон Рајли. Убаво е што го имаме и ја заслужува нашата целосна подршка.
Ги споменавте европските процеси. Кога сме кај тоа, што мислите за „Скопје – Европски град на кулурата 2028“ и што е она што треба да се промени, во што треба да се инвестира, за да ја оправдаме титулата? И, дали досега некој Ве консултирал или побарал од Вас да се вклучите во делот на организацијата?
Кога јас бев генерален секретар на Европската џез-мрежа, се случуваа годишни конференции практично во сите градови кои беа Европски градови на културата. Таму се среќававме со нивните организатори. Финансиската структура ми е добро позната, тоа значи дека ќе бидат потребни големи наши вложувања за 2028. До сега, ниту некој ме викнал мене, ниту некои други добри познавачи на културата, да се вклучиме во некој тим или во било што. Не знам детали и не знам кои луѓе се вклучени во проектот, кој треба да го води Град Скопје. Знам само дека е нешто почнато да се прави во таа насока. Кога ќе смени градоначалник на Град Скопје, можеби ќе биде сосема нешто друго. Но, вака како што сега стојат работите, нема да биде лесно, и да се направи програма, и да се обезбедат пари. Недостигаат и многу инфраструктурни нешта. Почнувајќи од Универзална сала, Драмскиот театар, МКЦ…, значи имаме инфраструктурни проблеми кои не знам дали ќе ги решиме до 2028. Не можам да верувам. Мојата прогноза е дека Универзална можеби нема да се реновира во наредните десет години, со оглед на тоа што 57 км пат Кичево-Охрид или 10 км до Блаце не се направија долги години. А, знаеме поинакви примери. Изгоре Југословенско драмско позориште во Белград. По една година имаше ново.
Во последно време сведоци сме на, во јавноста еден често користен, некритичен слоган, „светско, а наше!“ Се користи и за ликови кои не го поминале ниту Табановце. Што за мене е кокетирање со национализам (не патриотизам) и популизам. И тој „национализам“ во годишните програми го има и во македонскиот и во албанскиот дел.
И сите се прашуваат како Скопје ќе биде Град на културата. Како дотогаш ќе се реши и градската нечистотија, на пример. Но, јас повеќе сакам да зборувам не само за Скопје 2028, тоа секако ќе се случи, туку како да се подигне нивото на сите можни услуги и услови, од сега па натаму. Но, во целата оваа состојба во којашто се наоѓаме, кога на земјата и се потребнуи реформи во сите сектори, па секако и во културата, има една светла точка. Тоа се луѓето во културата. Мислам на уметниците, на делот на креативните луѓе во културата, кои во нашите состојби и покажуваат неверојатна жилавост, отпорност и упорност.
Можеби, тоа што сѐ уште не е донесен Законот за култура, кочи одредени процеси. Вие сте биле и во комисии во Министерството за култура и навистина е чудно што доста време помина, а сè уште не е сработен. Како да се забрзаат реформите во културата?
Тој Закон од 1998-та, никако да дојде на дневен ред и да се направи „апгрејт“. Тој не решава сѐ, и не решава многу, како што многумина мислат, но срамота е што нов Закон не е донесен, за што не е потребно измислување некоја гола вода. Ама, кај нас во Министерството за култура не се читаат и спроведуваат и позитивните работи во Националната стратегија за култура, донесена од Собранието! На културата и се потребни големи реформи, како и во другите области. Тоа не е баш така едноставно, некој ќе треба да се зафати сериозно со нив. Што е невозможно ако во седум години се менуваат пет министри за култура. И, дури станува неважно дали министер е некоја Бисера ако Владата нема своја политика во културата. Односно, ако единствената нејзина политика се сведува на енормно покачување на платите пред избори, во институционалниот дел се разбира, за сметка на средствата кои треба да одат на програмски активности. А со тоа ставајќи ги во подредена положба независните културни работници, рушејќи го самото врзивно ткиво во културата.
Како долгогодишен работник во културата, верувам го следите финансирањето во Годишниот конкурс од Национален интерес, тоа е и во Ваш интерес, се разбира. Сметате ли дека таму коректно се одвиваат работите?
Да, ја следам Годишната програма на Министерството за култура. На каква коректност мислите? Во недостиг на критериуми на Конкурсот (освен оние од техничка природа)? Посебно во музичкиот дел има многу нешта за кои, јас кога би бил министер, не би дал пари. Не може секој проект и секое фестивалче да се подведе под „национален интерес“. Но, сега се дава на што повеќе, што пошироко, сметајќи дека е тоа популарна програма, за луѓето во културата и околу неа (вклучувајќи ја естрадата) на следните избори да гласаат за владеачката партија. Што е тотална погрешна и дилетанска проценка. Отидено е тоа и во друга крајност. Во последно време сведоци сме на, во јавноста еден често користен, некритичен слоган, „светско, а наше!“ Се користи и за ликови кои не го поминале ниту Табановце. Што за мене е кокетирање со национализам (не патриотизам) и популизам. И тој „национализам“ во годишните програми го има и во македонскиот и во албанскиот дел.
За крај, ќе имаме ли годинава исто толку успешен „Џез-фестивал“, со оглед на финансискиот аспект којшто го споменавме?
Последниве години „Џез-фестивалот“ беше многу успешен и имаше многу ексклузивни работи. Оваа година ќе има исклучително ексклузивна програма која не знам дали ќе ја издржиме финансиски. Малку нерационално е работено на тоа, но тоа е друга работа. Секогаш е хендикеп за еден фестивал, ако човекот којшто ја прави програмата, истовремено ги води и финансиите. Затоа што, тогаш во целата таа програмска конструкција, тој секогаш ќе натежнува кон програмата, а ќе влегува во големи ризици со финансиите. Кога работев во Љубљана имаше уште еден човек, претпоставен, којшто не се меша во програмата, туку кажува колку може и колку смее да се направи од аспект на пари. Тој ја држи контролата на финасиите. Затоа, малку се плашам за „Џез-фестивалот“. Затоа што, во основа, „ОФФест“ и „Џез-фестивалот“ се фестивали со концепт да ги носат најголемите и најактуелните интернационални имиња, на светската музика или на џезот. Токму со таков концепт и двата фестивали се етаблираа во Европа и светот. Затоа велам дека не сум подготвен поради тешкотиите што ги споменав, фестивалите да го претворам во нешто друго. „ОФФест“ од првата година носи најпознати светски имиња, најактуелни. Во тој т.н. елитен концепт, се разбира, секогаш има и стимулирање на македонското творештво, со надеж или проценка дека може да прогресира и да се развива и надвор. Полн погодок беше дуетот Добрила и Доријан кои веќе отидоа на многу фестивали. Тој дел е навистина важен, затоа што самото појавување на нашите артисти на „ОФФест“, им носи меѓународна репутација. Во овој аспект, улогата и на „Џез-фестивалот“ и на „ОФФест“ е огромна.
