Од модел на регионален успех до договор кој е загрозен од политичка деградација – вака денес се опишува Преспанскиот договор, седум години по неговото историско потпишување во јуни 2018 година меѓу Северна Македонија и Грција.
Она што некогаш се сметаше за еден од најуспешните примери на храбра дипломатија на Балканот, денес е под притисок од новите политички случувања во Скопје, каде актуелната Влада предводена од ВМРО-ДПМНЕ, според Демократската унија за интеграција (ДУИ), ги загрозува стратешките цели на договорот и евроатлантската ориентација на земјата.
Преспанскиот договор го потпишаа, Никола Димитров, тогашен министер за надворешни работи на Република Македонија и Никос Коѕиас, тогашен министер за надворешни работи на Република Грција. Договорот беше потпишан на 17 јуни 2018 година, на брегот на Преспанското Езеро, во местото Псарадес од грчка страна. На церемонијата присуствуваа и тогашните премиери: Зоран Заев, премиер на Македонија и Алексис Ципрас, премиер на Грција. И двајцата премиери одиграа клучна улога во постигнувањето на договорот. Преспанскиот договор стави крај на долгогодишниот спор за името, со што Република Македонија се обврза да го промени уставното име во Република Северна Македонија, што пак ѝ го отвори патот кон членство во НАТО и напредок кон ЕУ.
Од изолација до НАТО: Што доби Северна Македонија со Преспа?
Потпишувањето на Преспанскиот договор на 17 јуни 2018 беше чин кој отвори пат за суштински промени:
Членството во НАТО стана реалност во март 2020 година, носејќи колективна заштита и регионална стабилност за Северна Македонија.
Отворањето кон Европската Унија – договорот ја отстрани грчката блокада, овозможувајќи дијалог со ЕУ, иако процесот денес е закочен поради неможноста да се усвојат уставните измени.
Нормализирањето на односите со Грција донесе зголемена економска соработка, инвестиции и дипломатска поддршка од јужниот сосед.
Зголемување на меѓународниот углед – земјата стана пример за решавање спорови преку дијалог. Зацврстување на државниот идентитет – иако името беше променето, јазикот и македонската националност беа признати и заштитени.
Преспа како модел за регионот
Преспанскиот договор беше оценет како модел за мирно решавање конфликти на Балканот, со клучни елементи кои и денес остануваат релевантни:
Храбар и симетричен компромис, од кој двете страни добија. Избегнување на конфронтации преку дипломатија насочена кон иднината. Придонес за регионална стабилност и поддршка за европска интеграција на регионот. Одговорно лидерство кое даде приоритет на мирот пред краткорочните политички интереси.
Деградација на преспанското наследство?
Според ДУИ, актуелната влада на Христијан Мицкоски ги обезвреднува придобивките од Преспанскиот договор. Владините функционери промовираат проруски наративи, гласаат против Украина и прифаќаат лидери како Милорад Додик како почесни гости – развој кој не само што го нарушува евроатлантскиот имиџ на земјата, туку и ги поткопува темелите на меѓународните договори како што се Преспа и Охрид.
„Преспа и Охрид не беа само компромиси – тие беа избор за иднината“, велат од ДУИ, предупредувајќи на можните последици доколку овие достигнувања се игнорираат или обезвреднуваат.
Уставните измени – нова пречка на европскиот пат
Еден од новите услови за продолжување на европската интеграција е вклучувањето на Бугарите во Преамбулата на Уставот. Одбивањето на оваа иницијатива од страна на актуелната влада се гледа како уште еден чин кој ги загрозува меѓународните договори и ја оддалечува земјата од патот кон ЕУ.
Седум години по потпишувањето, Преспанскиот договор останува референтна точка за стабилноста и напредокот на Северна Македонија. Но, доколку неговите вредности и обврски не се заштитат одвнатре, ризикот од враќање наназад е реален.
Во регион каде што сè уште недостасуваат трајни решенија за многу отворени прашања, Северна Македонија има историска одговорност – да го зачува она што ја направи поразлична: храброста за компромис и посветеноста кон европската иднина.
Што изјавиле експертите за Преспанскиот договор
Едвард Џозеф, професор на Универзитетот Џонс Хопкинс и експерт за Балканот:
„Преспанскиот договор е едно од најголемите достигнувања на модерната дипломатија на Балканот. Ако Северна Македонија го укине овој договор, ќе го изгуби не само меѓународниот кредибилитет, туку и европската перспектива.“
Флоријан Бибер, професор по југоисточноевропски студии на Универзитетот во Грац
„Преспа покажа дека со политичка волја дури и најчувствителните прашања можат да се решат. Новите влади треба да го бранат овој договор како стратешки капитал, а не да го користат како политичка карта за домашна употреба.“
Дритан Нешо, аналитичар во Атлантскиот совет
„Ако една влада во Скопје одлучи да не ги почитува договорите кои се предуслов за членство во НАТО или ЕУ, тогаш треба да биде подготвена за политички, дипломатски и економски последици.“
Дестан Јонузи
