Од сите планети во Сончевиот систем, Марс отсекогаш бил најголемата мистерија за човештвото. Со својата црвеникава боја, која може да се види дури и со голо око, тој уште од античките времиња бил симбол на нешто надворешно, опасно и возбудливо. Римјаните го именувале по богот на војната – Марс, додека Грците го знаеле како Арес. Денес, пак, за научниците, визионерите и љубителите на вселената, оваа планета е „следната голема дестинација“ по Месечината. Но Марс не е само „друг свет“; тој е и огледало на нашата љубопитност, стравови и надежи за иднината.
Потекло и геолошка историја
Според сегашните сознанија, Марс се формирал пред околу 4,6 милијарди години, заедно со останатите планети од Сончевиот систем. Иако е два пати помал од Земјата, неговата историја е фасцинантна. Научниците веруваат дека некогаш имал густа атмосфера и океани со течна вода. Денес, најголемите докази за тоа се сувите речни корита и минерали што може да се формираат само во присуство на вода.
Една од најголемите мистерии е зошто Марс ја изгубил својата атмосфера. Клучот лежи во неговото некогашно магнетно поле – кое исчезнало пред повеќе од 4 милијарди години. Без него, планетата останала незаштитена од соларниот ветер, а атмосферата полека се расеала во вселената. Така, од свет со можеби океани и дождови, Марс се претворил во студена пустина со температури кои често паѓаат под –60 °C.
Мистерии и недоразјаснети феномени за Црвената планета, митови и теории на заговор
Марс отсекогаш бил плодна почва за теории на заговор. Од „тајни бази“ на НАСА и прикриени вонземјански структури, до приказни дека владите веќе имаат тајни мисии на планетата – ваквите митови ја хранеа популарната култура. Но и покрај сите деманти, една работа останува: прашањето дали навистина има живот на Марс.
Научниците не очекуваат мали зелени вонземјани, но микробиолошки живот – длабоко под површината, во мраз или солени подземни езера – сè уште е реална можност. Доколку се пронајдат дури и најмали траги од таков живот, тоа би било најголемото откритие во историјата на науката.
Марс е планета со безброј тајни. Една од најпознатите е таканареченото „лице на Марс“ – формација во регионот Кидонија, која при првите снимки од 1976 изгледаше како огромна човечка глава. Тоа предизвика бран теории за древни цивилизации и „марсовски пирамиди“. Подоцнежните повисококвалитетни слики открија дека станува збор за обична карпеста височина, но мистиката остана – и до денес лицето на Марс е симбол за границата меѓу научното и фантастичното.
Марс има и свои „земјотреси“, или подобро речено – марсотреси. Благодарение на мисијата InSight, знаеме дека планетата сè уште е геолошки активна, со вибрации кои укажуваат на движечки магма и тектонски процеси. Ова е важно, бидејќи покажува дека Марс не е целосно „мртов“ свет.
Покрај тоа, снимките од орбитерите покажуваат чудни шуплини и тунели под површината – најверојатно резултат на вулканска активност и топење на мраз. Но некои теоретичари веруваат дека токму таму може да се кријат траги од живот, заштитени од радијацијата на површината.
Фото: General Atomics
Мисиите на Марс – патување кон црвената планета
Патот до Марс не бил лесен. Од првите неуспешни обиди на Советскиот Сојуз и САД во 60-тите години, па сè до денешните ровер мисии, Црвената планета бараше трпение.
- Viking 1 и 2 (1976) беа првите успешни мисии кои слетаа на површината и извршија експерименти за пронаоѓање на живот. Резултатите беа нејасни – што уште повеќе ја разгоре мистеријата.
- Spirit и Opportunity (2004) открија минерали кои јасно покажуваат дека некогаш имало вода. Opportunity дури издржа 15 години, иако требаше да работи само три месеци.
- Curiosity (2012) донесе први детали за хемијата на марсовската почва и откри органски молекули.
- Perseverance (2021) продолжи со истражувања, опремен со мини-хеликоптерот Ingenuity, кој го направи првиот лет на друга планета.
Покрај ровери, постојат и орбитери – како Mars Reconnaissance Orbiter и MAVEN, кои испраќаат илјадници фотографии и податоци. И James Webb веќе почна да ја набљудува планетата со своите чувствителни инструменти, отворајќи нови прашања за нејзината атмосфера.
Планови за иднината: Од колонии до тераформирање
Марс одамна не е само научна фантазија. Во последните децении, сонот за човек на Црвената планета почнува да добива конкретни контури.
НАСА планира мисија со екипаж во 2030-тите. Планот е постепен: прво, продолжени мисии на Месечината за тестирање на технологијата (програмата „Artemis“), а потоа и големи интерпланетарни летови кон Марс. Клучен предизвик е како да се обезбеди стабилен извор на енергија и храна за астронаутите. Се развиваат мали нуклеарни реактори и биолошки системи за рециклирање на вода и кислород.
SpaceX и Илон Маск, пак, одат со далеку посмела визија – цела самooдржлива колонија со милиони жители до крајот на векот. Маск зборува за флотила од „Starship“ ракети кои на секои две години (кога Земјата и Марс се најблиску) ќе пренесуваат илјадници луѓе и тони товар. Неговата идеја не е само научна, туку егзистенцијална: според него, ако човештвото сака да преживее милиони години, мора да стане мултипланетарен вид.
Но, предизвиците се џиновски.
Радијацијата: Без магнетно поле, Марс е изложен на космичко зрачење. Решението може да бидат подземни бази, изградени во лава-тунели – природни пештери создадени од некогашни вулкани.
Воздухот: Атмосферата на Марс е 95% јаглерод диоксид. Со помош на машини (како експериментот MOXIE на Perseverance, кој успеа да произведе кислород), идните колонисти би можеле да создаваат доволно воздух за дишење.
Храната: Најверојатно ќе се одгледува во биокуполи со вештачка светлина или со користење на специјално обработена марсовска почва. Некои истражувачи веќе експериментираат на Земјата со „марсовска земја“ (симулирани примероци) за да видат кои растенија би преживеале.
Ако овие базични пречки се надминат, тогаш следи вистинската научна фантастика – тераформирање на Марс.
Идејата е да се загрее планетата, да се стопат ледниците на половите и да се ослободи јаглерод диоксид за да се создаде погуста атмосфера. Со доволно „стакленичка“ топлина, можеби ќе се создадат езера и реки. Предлозите се различни:
испуштање на огромни огледала во орбита кои ќе ја насочуваат сончевата светлина кон планетата,
користење нуклеарни експлозии на половите за да се стопи мразот,
или дури и фабрики што ќе произведуваат гасови за вештачко глобално затоплување.
Некои визионери одат и подалеку – Марс би можел да стане „втора Земја“, со шуми, океани и небо со синкава нијанса. Но, според повеќето научници, тоа е проект кој би траел стотици, ако не и илјадници години.
Меѓутоа, можеби иднината нема да биде „копија на Земјата“, туку нешто поинакво. Наместо да се обидуваме да го смениме Марс, ќе мораме ние да се смениме. Се зборува за генетски адаптации на луѓето за да можат да живеат во услови со пониска гравитација и повисока радијација. Други визии велат дека првите „Марсовци“ нема да бидат луѓе од крв и месо, туку киборзи или интелигентни роботи кои ќе можат да издржат таму каде што човекот не може.
Како и да е, Марс останува сцената каде што човештвото ја проектира својата иднина. Ќе биде ли тоа планета на надежта, нов почеток за цивилизацијата, или пак ќе стане потсетник дека нашите амбиции често се поголеми од нашите можности? Прашањето сè уште е отворено, но едно е сигурно – во 21 век, Црвената планета повеќе не е далечна точка на небото, туку реална дестинација на која веќе ја насочуваме својата судбина.
Марс како огледало на човештвото
Марс не е само планета. Тој е симбол. За древните народи бил претстава за војна и крв, за современата наука е предизвик и надеж за ново поглавје на човештвото. Дали таму ќе најдеме живот? Дали ќе станеме мултипланетарен вид? Или Марс ќе остане вечна мистерија, црвена ѕвезда на нашите соништа?
Едно е сигурно – патот кон Марс е повеќе од научна експедиција. Тоа е филозофско прашање за тоа кои сме и каде одиме. Ако некогаш чекориме по неговата црвена прашина, тоа нема да биде само технолошки триумф, туку и доказ дека човечката љубопитност нема граници.
Редакција Фронтлајн во соработка со ВИ
