Пишува: ЏАБИР ДЕРАЛА
Во соработка со Тимот на ЦИВИЛ за мониторинг на хибридни закани
Стоев на малото плоштадче во близина на споменикот на Гарибалди во Таламоне, Тоскана, кога тишината на раното октомвриско попладне беше прекината од оглушувачката бучава на италијанските авиони на воздухопловните сили, „Јурофајтер Тајфун“, кои беа на рутинска патрола.
Дали некогаш сте го слушнале тој звук — татнежот на борбените авиони над вашиот град, сечејќи го воздухот за да ја чуваат вашата земја безбедна? Тоа е смирувачко, речиси херојоско.
Сега замислете дека тие не се вашите авиони. Замислете дека му припаѓаат на непријателот.
Таа мисла, минлива, но вознемирувачка, ми се врати неколку дена подоцна — кога руските воени авиони повторно навлегоа во воздушниот простор на НАТО над Литванија. Она што изгледаше како осумнаесетсекунден технички инцидент, всушност беше уште еден внимателно пресметан сигнал во долгата хибридна конфронтација на Русија со Европа.
18 СЕКУНДИ: НИКАКВА ГРЕШКА ВО РАДАРСКИТЕ СИСТЕМИ
Во 18:03 часот по локално време, во четвртокот, 23 октомври, два руски воени авиони — борбен авион Су-30 и танкер Ил-78 — преминаа околу 700 метри во воздушниот простор на Литванија, во близина на границата со Калининград. Упадот траеше едвај осумнаесет секунди пред авионите да свртат назад. За неколку минути, Балтичката воздушна полиција на НАТО ги испрати шпанските „Јурофајтер Тајфун“, а Вилнус поднесе официјален дипломатски протест.
Ова не беше прв ваков инцидент, ниту најдолг. На 19 септември, три борбени авиони МиГ-31 го нарушија воздушниот простор на Естонија во близина на островот Ваиндло, останувајќи внатре околу дванаесет минути. Само два месеца претходно, на 28 јули, беспилотно летало од руско производство навлезе на територијата на Литванија и остана незабележано неколку дена пред да биде откриено.
За споредба, упадот од 23 октомври — минлив, речиси невидлив — означи нешто ново. Русија се чини дека ги усовршува своите тактики: преминувајќи од продолжени нарушувања кон прецизни, моментални упади дизајнирани да го испитаат времето на одговор, да ја измерат подготвеноста на НАТО и да ги тестираат политичките нерви. Ова не се навигациски грешки — ваквите авиони не отстапуваат по грешка. Секое кратко преминување е порака, тест и потсетник.
Методот на Кремљ е и пресметан и психолошки. Дури и нарушување што трае само неколку секунди носи стратешка намера: да се сигнализира присуство, да се тестира решителноста и да се истегне будноста на бранителите на Европа. Инцидентот над Литванија можеби помина за помалку од половина минута, но неговите импликации — за кохезијата на НАТО и безбедносната положба на Европа — ќе одекнуваат многу подолго.
Ваквите минливи провокации не се изолирани настани. Тие се дел од поширока кампања во која Русија ги спојува воените гестови со тајни операции, саботажи и информациска војна. Секој краток упад на небото одразува образец што се одвива на земја — во пратки, складишта и градски улици — каде што мрежите што може да се негираат дејствуваат како невидливи продолжетоци на Москва.
ПРОМЕНЛИВОТО ЛИЦЕ НА ХИБРИДНОТО БОИШТЕ
Во текот на изминатите три месеци, темпото на хибридните операции поврзани со Русија низ Европа забележително се забрза. Додека беспилотните летала и сајбер нападите доминираат во насловните страници, потивка и поподмолна кампања се одвива во поштите, складиштата и станбените населби. Нејзиното оружје е обично: пратки, направи за палење и страв. Нејзините цели не се војниците, туку самодовербата на општествата.
Во септември 2025 година, литванските обвинители открија мрежа за саботажа од повеќе земји што ги опфаќаше балтичките држави и Полска. Групата, наводно водена од руската разузнавачка служба, планирала подметнување пожари и напади со експлозив преку поштенски пратки. Истражителите запленија околу шест килограми експлозив и уапсија петнаесет осомничени — најјасен знак досега за она што аналитичарите сега го нарекуваат „војна со пратки“: доктрина наменета за ширење паника и одвлекување внимание, а не масовни жртви.
Еден месец подоцна, на 21 октомври, полските власти уапсија осум лица осомничени за подготовка на саботажи, вклучувајќи извидување воена и енергетска инфраструктура. Седниот ден, романската разузнавачка служба (SRI) објави дека двајца украински државјани под директна руска координација поставиле запаливи направи во курирскиот центар на „Nova Post“ во Букурешт. Направите — скриени во секојдневни предмети како што се автомобилски делови и слушалки — биле далечински следени со ГПС.
Истата таа недела, француската домашна разузнавачка агенција „DGSI“ уапси четворица осомничени во врска со наводен заговор за атентат врз Владимир Осечкин, протераниот руски бранител на човекови права кој откри тортура во руските затвори. Осечкин го опиша обидот како дел од „ војна во сенка“ што Кремљ ја води против своите критичари во странство.
Поединечно, овие случаи може да изгледаат изолирани. Заедно, тие формираат мозаик од операции со низок буџет, но со големо влијание, кои имаат за цел да го нарушат чувството за безбедност во Европа. Тие се потпираат на цивили, курирски мрежи и психолошки шок за да постигнат она што московската армија не може со тенкови: еродија на самата нормалност.
ТЕХНИКИ НА РАБОТА: ЕДНОСТАВНИ АЛАТКИ, СЛОЖЕНИ НАМЕРИ
Образецот е непогрешлив — и измамнички едноставен. Современата техника на работа на Русија повеќе не се потпира на софистицираноста на Студената војна, туку на баналноста на секојдневната логистика. Саботерите дејствуваат преку курирски фирми, поштенски мрежи, па дури и апликации за споделување на превоз. Многу од нив се регрутирани преку огласи за работа на „телеграм“ кои ветуваат „брзи пари за едноставни задачи за достава“ — дигитална еволуција на стариот посреднички метод што го крие синџирот на команда.
Алатките се евтини: запалка, модифицирани екстерни полначи на батерии, ГПС следач, припејд СИМ картичка. Цената на една операција ретко надминува неколку стотици евра, а сепак наградата е непропорционална. Една запалива пратка може да доминира во насловите, да активира предупредувања за итни случаи и да ги исцрпи безбедносните ресурси со недели.
Оваа нова генерација хибридни оперативци често функционира без никогаш да се сретне со постапувачот. Тие се фриленсери на нарушување — намамени, манипулирани или принудени преку шифрирани канали. Истрагите на ЕУ покажуваат дека многу осомничени не биле свесни за целосната природа на своите задачи сé до моментот на апсењето; некои мислеле дека тестираат уреди или доставуваат промотивни пакети, други едноставно биле очајни за пари.
За Кремљ, токму во таа двосмисленост е поентата. Секој инцидент останува веродостојно негиран: курир фатен со експлозив може да се смета за криминалец; пожар во складиште, како негрижа. Со тоа што секое дејство се држи под прагот на војна, Москва врши постојан притисок без отворена конфронтација.
Во меѓувреме, информацискиот екосистем ја засилува конфузијата. Државно поврзаните медиуми, трол-фармите и порталите како „РТ“ и „Спутник“ брзо го преработуваат секој настан — тврдејќи дека станува збор за лажна тревога или западна хистерија. Целта не е убедување, туку загадување: да се преплави јавниот простор со контрадикторности сé додека самата вистина не стане сомнителна.
Хибридната војна денес е помалку за уништување отколку за дисторзија. Таа ја претвора незивесноста во оружје. Пратка-бомба во Букурешт, пробив на податоци во Рига, беспилотно летало над Талин — секое станува точка на податоци во психолошка кампања насочена кон исцрпувње на распонот на внимание на Европа, тестирање на институционалната отпорност и замаглување на границата меѓу војната и мирот.
Зошто Литванија е важна
На прв поглед, краткото нарушување на воздушниот простор над Литванија може да изгледа тривијално —мал пропуст на радарот, решен за неколку секунди. Сепак, во логиката на хибридното војување, дури и најкраткото нарушување носи слоевито значење. Тоа е сигнал, проба и потсетник за трајноста на географијата: дека Русија, и покрај неуспесите во Украина, сè уште притиска на границите на НАТО — тестирајќи не само воздушни одбрани, туку и политички нерви.
Литванија се наоѓа на остриот раб на безбедносната архитектура на Европа. Сместена помеѓу Белорусија и силно милитаризираната руска ексклава Калининград, таа е дел од Суалкскиот процеп — тесен коридор долг 65 километри што ги поврзува балтичките држави со остатокот од НАТО. Овој коридор се смета за најранлива точка на алијансата, каде дури и мал упад би можел да ги изолира Естонија, Латвија и Литванија од нивните сојузници на југ. Во секоја НАТО вежба, Суалкскиот процеп се претставува како хипотетичка жаришна точка на кој било поголем европски конфликт.
За Москва, Литванија отелотворува и симболика и стратегија. Таа беше една од првите советски републики што прогласи независност во 1990 година и една од првите што се приклучи на НАТО и ЕУ. Оттогаш, таа стана еден од најцврстите бранители на Украина — снабдувајќи оружје, обука и морална поддршка далеку поголема од нејзината големина. За Кремљ, Литванија претставува пркос: мала, но непопустлива демократија што го побива митот за руската доминација во нејзината поранешна империјална сфера.
Тој пркос ја прави Литванија примарна цел за принуда. Руски разузнавачки и воени планери знаат дека дури и еден единствен инцидент — упад со беспилотно летало, провокација на границата, сајбер напад врз инфраструктура — може да создаде преголеми стратешки ефекти. Секоја „микро-криза“ го принудува НАТО да биде во состојба на готовност, предизвикува дипломатски консултации и го тестира единството на алијансата, додека истовремено го храни домашниот наратив дека Русија сè уште може да го заплаши Западот.
Калининград игра централна улога во оваа стратегија. Некогаш познат како Кенигсберг, градот е домаќин на руската Балтичката флота, ракетите „Искандер-М“ и протввоздушните системи „С-400“, давајќи ѝ на Москва густа хибридна платформа само 300 километри од Варшава и 500 од Берлин. Оттаму, Русија спроведува електронско војување, воздушни проби и психолошки операции против Балтикот и Полска — постојан потсетник дека нејзината сенка сè уште се протега до срцето на Европа.
Затоа, секое кратко прекршување е калибриран театарски чин. Им раскажува различни приказни на неколку публики истовремено:
- На Европа ѝ шепоти дека источното крило на НАТО останува кревко.
- На Украина ѝ сигнализира дека поддршката доаѓа со цена.
- За Русите дома, ја одржува илузијата дека нивната војска сè уште предизвикува страв во странство.
Токму затоа Литванија е важна далеку пошироко од нејзините граници. Таа не е само место на инцидент во воздушниот простор, туку и барометар за европското одвраќање — полигон за тестирање на кохезијата на НАТО и фронтовската линија во натпревар што ги комбинира заплашувањето, информациите и идеологијата.
За Кремљ, таквите акции се принуда со низок ризик, а висок принос. За Европа, тие се предупредувања со висок ризик. Вистинската битка не е за воздушен простор, туку за перцепција — дали граѓаните во Вилнус, Варшава, Берлин или Рим сè уште веруваат дека мирот на нивното небо е загарантиран.
ПРЕТЕРАНО ПРЕТПАЗЛИВИОТ ОДГОВОР НА ЕВРОПА
Реакцијата на Европа на овие упади и тајни дејства е претерано претпазлива — честопати брза, но ретко обединета. По секое нарушување на воздушниот простор или заговор за саботажа се издаваат изјави, се вршат апсења, се подигнуваат тревоги. Машинеријата на демократијата сè уште функционира, но темпото на одговор заостанува зад темпото на заканата.
Кога литванските радари ги детектираа Су-30 и Ил-78 како ја преминуваат границата, реакцијата следеше по добро извежбана кореографија. Шпанските авиони „Јурофајтер“ полетаа од Шјауљај во рок од неколку минути. Центарот за комбинирани воздушни операции на НАТО во Уедем го регистрираше упадот, а Вилнус поднесе формален протест во рок од еден час. Во процедурски смисла, алијансата функционираше совршено — но хибридното војување не ја мери победата преку процедури. Вистинскиот тест лежи во издржливоста: колку вакви аларми Европа може да апсорбира пред да се појави замор?
Низ целиот континент, слични сцени се одвиваат со тивка редовност. Во Варшава, контраразузнавачките тимови го гонат саботерите кои фотографираат железнички депоа и испраќаат координати до своите „постапувачи“ во странство. Во Букурешт, истражителите ги анализираат колата на запаливи направи водени преку ГПС пронајдени во курирски пратки. Во Париз, „DGSI“ ги штити руските егзиланти на списоците за елиминација на Кремљ. А во Рига и Талин, сајбер-единиците ги следат дигиталните траги што водат, одново и одново, до кластери на сметки регистрирани во Санкт Петербург, Минск или Москва.
Од 2022 година, координацијата на разузнавањето на Европа значително се подобри. Структурите на НАТО и ЕУ кои порано работеа паралелно, сега разменуваат податоци преку келии за фузија на хибридни закани, разменувајќи информации за саботажи, сајбер-операции и дезинформации во реално време. Државната безбедносна служба на Литванија, на пример, секојдневно се координира со полските, латвиските и германските колеги во рамките на она што упатените го нарекуваат мрежата „Источен штит“. Сепак, дури ни овие напредоци не можат да ја избришат структурната асиметрија: додека Москва работи преку една командна пирамида, Европа реагира преку дваесет и седум национални правни системи — секој со свои прагови, дефиниции и бирократски ритми.
Таа правна крпеница останува една од слабите точки на континентот. Многу од неодамна уапсените саботери беа обвинети според обичното кривично право, а не според антитерористичките закони, затоа што делата спаѓаа под постојните дефиниции за тероризам или војна. Пратка што предизвикува пожар во складиште, беспилотно летало што се урива во близина на воена база, упад во податоци што предизвикува протекување на лични записи — секое дејство се наоѓа во сива зона каде одговорноста е нејасна, а надлежноста оспорена. Кремљ напредува токму во таа двосмисленост.
Сепак, одговорот еволуира. НАТО ја прошири својата мисија за балтичко воздушно набљудување, го зголеми финансирањето за системи за рано предупредување и започна со интегрирање на цивилната инфраструктура — енергетски мрежи, пристаништа и железнички мрежи — во планирање на одбраната. Европската Унија, честопати побавна во дејствувањето, создаде Хибридни тимови за брз одговор, кои можат да се распоредат во рок од неколку дена за да помогнат на земјите-членки кои се соочуваат со координирани закани. Франција и Германија ги разгледуваат мерките за заштита на руските и белоруските дисиденти, додека Полска и балтичките држави формираат заеднички работни групи што ги поврзуваат контрашпионажата, царината и безбедноста на границите.
Но, крајната арена на хибридното војување не е воена. Таа е самото општество — колективната психологија на демократиите. Целта на Кремљ е да ја еродира довербата: во институциите, во фактите и едни во други. Одбраната, затоа, мора да биде и општествена. Новинарите кои проверуваат пред да објавуваат, наставниците кои им објаснуваат манипулаци на учениците, невладините организации кои ги следат мрежите за дезинформации и граѓаните кои одбиваат да споделуваат непроверени тврдења — сите тие се дел од невидливата фронтовска линија на Европа.
Во Вилнус, Рига и Варшава, програмите за медиумска писменост сега ги придружуваат брифинзите за контрашпионажа. Наставната програма за дигитална отпорност на Естонија, започната во 2024 година, ги учи средношколците како да препознаваат манипулирани содржини. CIVIL и други граѓански иницијативи во Југоисточна Европа имаат тимови за мониторинг на хибридни закани кои ги поврзуваат новинарите со истражувачи на отворени извори за да разоткријат координирана пропаганда. Овие напори се сé уште скромни, но суштински: тие градат она што воените планери го нарекуваат когнитивна одбрана — капацитетот на едно општество да остане рационално под притисок.
Одговорот на Европа, следствено, останува работа во тек — мрежа од борбени авиони, обвинители, новинари и граѓани кои полека учат да дејствуваат заедно. Предизвикот што претстои е да се премине од реакција кон предвидување, од гаснење пожари кон предвидување. Бидејќи заканите се постојани, адаптивни и сè повеќе психолошки.
Стоејќи повторно под тоа тосканско небо, се сетив на звукот — истиот тивок татнеж што го наруши тивкото попладне во Таламоне. Тогаш, тоа беше утешна нота во секојдневниот ритам на безбедност во Европа. Сега, одекнува поинаку: потсетник дека и будноста може да се замори. Низ целиот континент, тој звук сè уште се шири — не само низ воздухот, туку и низ совеста на Европа.
ДОЛГАТА СЕНКА
Упадот во воздушниот простор над Литванија на 23 октомври можеби траеше помалку од дваесет секунди, но сепак фрла многу подолга сенка — преку границите, екраните и умовите. Ова не беше само минлива епизода, туку сигнал во пошироката низа: уште еден јазол во еволутивната архитектура на хибридната конфронтација што ја опишав во мојот претходен текст за руската хибридна војна против Европа:
„Хибридното војување е помалку за уништување, отколку за дисторзија.“ (CIVIL Today)
Таа забелешка сега се чувствува порелевантна од кога било. Арсеналот на Кремљ можеби се префрли од тенкови на беспилотни летала, но неговите тактики на заплашување и постепените операции на влијание еволуираат само во форма — нивната суштина останува иста.
Тактиките на модерното војување се пософистицирани од кога било.
Фронтовските линии повеќе не се дефинирани со координати, туку со перцепции — невидливиот терен на психологијата, политиката и довербата.
Силите на Кремљ ретко успевале во отворени воени операции — освен во нивниот капацитет за тотално уништување и бруталност против цивилите. Таму каде што Москва навистина се истакнува е во калибрираните упади, тајните манипулации и психолошката војна. Нивната хибридна вештина — мешавина од заплашување, измама и негирање — одамна се покажала поефикасна од нивните тенкови. Преку овој асиметричен пристап, бојното поле се прошири: од небото над Вилнус и мрежите на пратки во Букурешт до судовите во Варшава и информациските текови на Брисел, Берлин и Париз — како и растечките проруски чувства и политика низ Балканот, не само во она што се нарекува Западен Балкан.
Европа сега стои на нов праг на одвраќање. Старите рабови — тенкови, ракети, објавени војни — се замаглија во нешто што е истовремено и посеопфатно и поподмолно. Фронтовската линија повеќе не е ограничена на гранични пунктови; таа поминува низ логистички мрежи, финансиски трансакции и секојдневната доверба што граѓаните ја даваат едни кон други и кон своите институции.
ЗНАЧИ, ШТО МОРА ДА НАПРАВИ ЕВРОПА СЕГА?
Европа конечно мора да премине од реакција кон отпорност. Ако секоја краток упад или пакет-бомба станува дел од континуирана кампања, тогаш Европа не може да си дозволи да ја третира секоја епизода како изолирана аномалија. Одбраната мора да се префрли од гаснење пожари на подготвеност — од реакција на стратегија.
Да се разбере и прифати реалноста е едно, но поданичкото однесување, долгогодишниот политички рефлекс на Европа, не е одговорот. Прилагодувањето на реалноста значи подготвеност за она што доаѓа — а не барање половични мерки за да се обезбеди тивок мандат.
Слободата бара издржливост. Хибридниот фронт покажува дека мирот бара будност.
Дури и необичната и транзакциска фигура на Доналд Трамп 2.0 забележа — цинично, но не и погрешно — дека Европа мора да направи повеќе за сопствената одбрана, претворајќи го тој факт во своја политичка предност. Всушност, Европа ја занемари својата безбедност уште од падот на Железната завеса, ставајќи го развојот на цврстата одбрана на дното на своите приоритети. Човечките ресурси беа ставени уште подолу на листата.
Крајно време е Европа да инвестира не само во своите цврсти средства, туку и во својата општествена отпорност и да ја обнови својата политичка посветеност на демократските вредности. Борбените авиони, радарите и пресретнувачите остануваат од витално значење. Сепак, најголемата ранливост сега лежи во општествениот имунолошки систем — способноста на граѓаните, новинарите, едукаторите и проверувачите на факти да препознаат манипулација пред да се појави паника. Долгата сенка е когнитивна колку што е и физичка.
ЕДИНСТВЕНИОТ ЛОГИЧЕН ОДГОВОР
Хибридните тактики ги искористуваат „шевовите“ — меѓу цивилното и военото, националното и транснационалното, правните рамки и општествените норми. Патот напред лежи во интеграцијата: поврзување на разузнавањето со цивилната заштита, правните системи со иновациите и военото одвраќање со граѓанската писменост. Со други зборови, европските земји мора да ги надминат своите национални силоси и да изградат колективни одбранбени системи.
Вредноста на овие операции лежи токму во нивната минлива, двосмислена природа. Беспилотно летало исчезнува. Пратка пристигнува. Млазен авион преминува за секунди. Целта можеби дури и не знае — барем не веднаш. Во таа двосмисленост лежи еродијата на довербата. Затоа, Европа мора да ја врати јасноста: атрибуција, последица, наратив. Без тоа, долгата сенка станува магла.
Пропагандната машинерија — силно потврдена од фунционери како Сергеј Лавров — ќе инсистира дека ова е претерување, дека нема намера во овие прекршувања или дека тие воопшто не се случиле. Овие тврдења ќе најдат свои засилувачи меѓу локалните скептици и пропагандисти. Русија ќе каже: „Не претерувајте.“ Локалните скептици ќе кажат: „Нашата влада е хистерична.“ Единствениот логичен одговор, всушност, е: зошто воопшто да летаат борбени авиони над нашите глави?
Цената и влијанието на овие операции можеби изгледаат ниски земени поединечно, но заедно се катастрофално ефикасни. Моментално нарушување на воздушниот простор, запалива направа скриена во слушалки, дезинформациска кампања што ја еродира довербата — секое може да исчезне поединечно, но заедно формираат кампања на исцрпување. Тоа е играта на „бавно согорување“, а Европа мора да научи како да ја игра — или поразот ќе биде катастрофален.
На крајот, небото над Литванија не е само регионална загриженост. Тоа ја одразува пошироката реалност: досегот на Русија опстојува, дури и покрај нејзините катастрофални перформанси на бојното поле во Украина. Одбраната на Европа не може да се однесува само на територијата — таа мора да се однесува на решителност. Упадите може да бидат кратки, но нивната сенка е долга.
Оваа статија е дел од проектот Демократски навигатор – стратешки одговор на дезинформациите и хибридните закани, градење демократска отпорност.
За авторот: Џабир Дерала е наградуван новинар, аналитичар и застапник за човекови права, кој се фокусира на демократијата, дезинформациите и хибридното војување на Балканот и во Европа. Меѓу неговите дела се книгата „Украина – Години на хероизмот“ и коавторираната „Одбрана на демократијата и човековите права“.
Превод: Н. Цветковска
Преземено од: Цивил Медиа
