Намалениот наталитет и стареењето на населението се глобален предизвик кој се одразува врз економскиот раст, пензиските системи и одржливоста на трудовите пазари. Многу земји веќе со децении применуваат различни мерки за стимулирање на раѓања и поддршка на семејствата. Во овој текст ги анализираме најзначајните примери од светот, со посебен фокус на Европа, и го споредуваме тоа со најавите на македонскиот премиер Христијан Мицкоски за воведување данок за неженети и немажени лица.
Ниту една членка на ЕУ, или други развиени демократии не користи казнени мерки за стимулирање наталитет
Европа: Најразвиени стратегии за стимулирање на наталитет
- Франција
- Важи за еден од најуспешните модели во Европа. Франција има комплексна и долгорочна про-семејна политика.
- Семејни додатоци: месечни исплати за секое дете.
- Danoche familjalen sistem: Поволности при пресметка на данок за семејства со деца.
- Долги породилни и татковски отсуства: До 16 недели за мајките, со можност за продолжување.
- Субвенционирани градинки и јасли: Над 70% покриеност од државата.
- Унгарија
- Силно ориентирана кон про-семејна политика, особено од 2010 година наваму.
- Жени со 4 деца се ослободени од персонален данок.
- “CSOK” (семеен домувачки кредит): државен грант за купување стан/куќа за семејства.
- Безкаматни кредити до 30.000 евра за млади брачни парови.
- Финансиски бонуси за секое новородено дете.
- Шведска
- Универзална социјална држава со егалитарни политики.
- До 480 дена платено родителско отсуство, од кои дел се задолжителни за таткото.
- Флексибилно работно време и работа од дома за родители.
- Парични додатоци за деца: фиксна месечна сума без оглед на приходите.
- Германија
- Долг период со ниски стапки на наталитет, но по 2013 се преземаат конкретни мерки:
- “Elterngeld”: парична поддршка за родители кои престануваат со работа за да се грижат за дете.
- Гарантирана бесплатна градинка за деца над 3 години.
- Поддршка за мали и средни претпријатија да вработуваат родители со скратено работно време.
- Италија
- Соочена со драстичен пад на наталитетот.
- “Bonus Bebè” и “Bonus Mamma”: финансиски стимулации при раѓање на деца.
- Нови даночни олеснувања за семејства со ниски приходи.
- Субвенции за градинки и детски услуги.
- Во Полска се спроведуваат системи за надоместоци за секое дете, повисоки прагови за даночно ослободување и хипотекарни субвенции за повеќедетни семејства и политики за прилагодување поради демографската стагнација.
- Во Русија се исплаќа „надоместок за мајчинство“, односно финансиски субвенции за секое новородено дете, а некои федерални руски региони даваат даночни олеснувања за мајките со најмалку три деца.
Азија: Мерки без ефект во културно конзервативни општества
- Јапонија
- Исплаќа директни бонуси за секое дете, од 3.000 долари.
- Високи субвенции за грижа за деца, вклучително и приватни градинки.
- Но, социјалната изолација, ригиден пазар на труд и несигурни работни места го попречуваат ефектот.
- Јужна Кореја
- Воведени се програми како “Cash for Baby” – до 10.000 долари за новородено дете.
- Платено породилно отсуство: 90 дена за мајката и 10 за таткото.
- Грантови за нови брачни парови, бесплатни станови.
- Но, високите цени на образованието и стресот од конкуренција доведуваат до одбегнување на родителство.
- Сингапур
- Baby Bonus Scheme: до 10.000 долари за првите две деца, плус сметки за здравство и образование.
- Housing Priority Scheme: предност при добивање на државен стан за млади брачни парови.
- Годишни “датуми за спарување” организирани од државата.
- Кина, која долги години водеше „политика на едно дете“, сега соочена со намалување на населението започна со воведување мерки за стимулирање на прирастот. Така, воведени се даночни олеснувања за семејствата со деца, кои меѓу другото предвидуваат и намалување на приходот што се оданочува за секое издржувано дете. Дополнително, некои градови и провинции пружаат дополнителни даночни олеснувања за второ или трето дете.
- Иран нема официјална политика за справување со падот на наталитетот, но во план се некои даночни олеснувања за семејствата со најмалку две деца.
Северна Америка: Повеќе даночни олеснувања, помалку директни стимулации
- Во САД, претседателот Доналд Трамп во петокот го потпиша Законот за даноци и издвојување, предвидува и зголемување на додатоците за деца.Со оваа измена, помошта се зголемува од сегашните 2.000 долари на 2.200 долари за дете на возраст до 17 години. Овој надомест во САД е воведен во 2018 година, за потоа да биде зголемен на 3.000 долари по дете за време на Ковид пандемијата, како времена мерка, по што тој одново е вратен на 2.000 долари.
- Канада
- Canada Child Benefit: месечна исплата, прогресивно базирана на приходот.
- Платено породилно отсуство до 18 месеци.
- Субвенционирана дневна грижа за деца, со цел да чини под 10 долари на ден.
Австралија, Бразил, Нигерија: Различни реалности
- Австралија: Поранешен “Baby Bonus” (до 5.000 AUD), сега заменет со комбинација на семејни додатоци и платено родителско отсуство (18 недели).
- Бразил: Наталитетот е во опаѓање, но нема значајна државна интервенција. Главниот притисок е од економска природа.
- Нигерија: Висок наталитет, социјални и инфраструктурни проблеми – нема потреба од стимули, туку од контрола и едукација.
Македонија: Премиерот Мицкоски размислува за воведување на данок за неженети и немажени лица?
Премиерот Христијан Мицкоски неодамна најави дека се разгледува идеја за воведување на данок за неженети и немажени лица, како дел од стратегија за справување со демографската криза. Ваквата изјава предизвика бројни реакции – од критика за ретроградност до сомнежи за дискриминација.
Коалиција Маргини, во нивната реакција наведуваат дека „да се зборува за зголемување на наталитет како политички хоризонт, а не како резултат на веќе постојна нееднаквост, е политичко лицемерие кое не само што не нуди решение, туку го засилува проблемот“.
Оттаму додаваат дека „ова е далеку од наивна визија, и претставува редефинирање на државата како биополитички проект, во кој државноста се мери преку способноста да се дисциплинира телото, да се контролира приватноста и да се одреди кој живот вреди“.
И Мрежата за заштита од дискриминација остро реагираше на изјавата на премиерот Христијан Мицковски, дадена за време на настанот „Демографски трендови, предизвици и можни решенија – Развој на стратешки документи за демографска отпорност“.
„Таквата изјава е длабоко загрижувачка и претставува закана за основните човекови права и принципите на еднаквост и слобода“, порачуваат од Мрежата.
Во нивната реакција се наведува дека ваквата идна мерка не само што би била ретроградна, туку и директно дискриминаторска.
Најавата за данок за неженети и немажени лица е без современ светски преседан
Постои ли ваква мерка некаде во светот?
- Историски примери:
- Советскиот Сојуз (1941): „данок на бездетност“ за мажи и жени над 25 години. Во октомври 2024 година, како што потсетија од Мрежата за заштита од дискриминација, рускиот пратеник и поранешен офицер на армијата, Андреј Гуруљов, јавно повика Русија повторно да го воведе советскиот „данок на бездетност“. Според него, оние што немаат деца би требало да плаќаат придонес во фонд за поддршка на сираци. Слично на советската пракса, ваквата мерка се оправдува како „морална должност“ заради нацијата, традицијата и „машкиот легат“.
- Романија (под Чаушеску): рестриктивни мерки против контрацепција и абортуси.
- Современи демократии: Ниту една членка на ЕУ,или други развиени демократии не користи казнени мерки за стимулирање наталитет.
Вакви и слични рестриктивни и мерки што директно задираат во човековите права и личниот избор, денес не се применуваат никаде во светот. Се сметаат за дискриминаторски и неефикасни. Па така, поттикнувањето преку позитивни мерки (поддршка, олеснувања, инфраструкурна поддршка) е докажано поефикасно. А данок врз личен статус (брачен, родителски) е во спротивност со човековите права и еднаквост.
Во услови на демографска криза, државите ширум светот избираат различни стратегии, но доминираат позитивни стимулирања: директни исплати, субвенции, олеснувања, флексибилност и гарантирана грижа за деца. Македонија, ако навистина сака да го подобри наталитетот, треба да инвестира во долгорочна и инклузивна семејна политика, а не да се враќа кон ретроградни идеи за казнување на лични избори како брачниот или родителскиот статус.
Најавата за данок за неженети и немажени лица е без современ светски преседан и оди спротивно на европските вредности, меѓу кои се еднаквоста, изборот и поддршката – а не казната.
Јане Ѓорѓиоски
