Од стаклото што го насочи Галилео до златото што го рашири Веб – човештвото гледа сè подалеку, низ времето и светлината, во потрага по своето место меѓу ѕвездите.
ФронтКосмос VII дел: Приказната за телескопите
Од кога човекот првпат погледнал кон ѕвездите, сонот бил ист — да ги види поблиску. Од тогаш па до денес, од стаклото на Галилео до огледалата на Џејмс Веб, телескопите не се само инструменти, туку врати кон длабокото време. Тие ни го раскажаа раѓањето на ѕвездите, патувањето на светлината и тивките тајни на космосот.
Од Галилео до Хершел
Во 1609 година, Галилео Галилеј го насочи својот мал телескоп кон небото и откри нешто што никој пред него не го видел — месечеви кратери, јупитерови месечини и бескрајни ѕвезди во Млечниот Пат. Тој акт беше повеќе од научен подвиг; беше револуција во перцепцијата. Телескопот стана симбол на љубопитноста, а човекот почна да ја гледа вселената не како симбол, туку како реалност што може да се истражи.
Следуваа столетија на подобрувања: Њутновиот рефлектор со огледало наместо стакло, Хершеловите џиновски метални цевки, и Leviathan of Parsonstown во 19 век — огромен телескоп од бронза што откри галаксии пред да знаеме дека тие се други светови.
Од планините кон орбитата: раѓањето на вселенските телескопи
Со текот на времето, атмосферата се покажа како непријател на прецизноста. Таа ја искривува светлината и ги крие суптилните космички детали. Решението беше смело — да се издигне телескопот над облаците. Така започна нова ера.
Во 1990 година, НАСА го лансираше Хабл, првиот голем вселенски телескоп.
По почетниот дефект на огледалото, поправен од астронаутите во 1993 година, Хабл стана икона на модерната наука. Неговите фотографии на маглини, галаксии и длабокото поле на универзумот го променија начинот на кој размислуваме за космосот. Тој не само што гледаше подалеку, туку и времепловеше — секоја слика беше светлина од минатото, илјадници или милијарди години стара.
Новото око: Џејмс Веб и инфрацрвениот универзум
Во декември 2021, човештвото го доби својот најсовршен поглед кон почетокот на времето — James Webb Space Telescope (JWST). Поставен на растојание од 1,5 милион километри од Земјата, во т.н. Lagrange L2 точка, Веб гледа во инфрацрвениот спектар, преку космичката прашина и маглини каде што се раѓаат нови ѕвезди.
Неговото златно огледало од 6,5 метри, составено од 18 хексагонални сегменти, му овозможува да набљудува галаксии стари повеќе од 13 милијарди години. Сликите на маглината Карина, ЕТА Каринае и екстремно далечните галактички кластери не се само уметност — тие се научни сведоштва за младоста на универзумот.
Веб веќе откри планети со потенцијални услови за живот и атмосфери со јаглеродни соединенија, што го отвора прашањето: дали сме навистина сами?
Телескопите на иднината: пошироко, подалеку, подлабоко
Но Веб не е крајот — тој е почеток на нова генерација. NASA, ESA и JAXA веќе го подготвуваат Nancy Grace Roman Space Telescope, кој ќе ја мапира темната енергија и ќе бара егзопланети со гравитациска микролензинг техника.
Во Кина, проектот Xuntian ќе орбитира заедно со кинеската вселенска станица и ќе има видно поле сто пати пошироко од Хабл. ESA го развива ATHENA, најголемиот Х-зрачен телескоп досега, кој ќе „гледа“ во насилните региони околу црните дупки.
На Земјата пак, Extremely Large Telescope (ELT) во Чиле со огледало од 39 метри, и Thirty Meter Telescope (TMT) на Хаваите, ќе бидат најголемите копнени очи во историјата.
Поглед нанапред: кога светлината ќе стане спомен
Вселенските телескопи не се само за набљудување; тие се огледала на нашата љубопитност. Во нив ја проектираме жедта да го разбереме својето потекло. Хабл го откри минатото, Веб ја покажува зората, а идните телескопи ќе ни го раскажат крајот — или можеби нов почеток.
Вселенските телескопи не гледаат во сегашноста, туку во минатото на универзумот. Светлината што ја примаат од далечни галаксии патувала милијарди години пред да стигне до нас. Кога телескопот ја „гледа“ таа галаксија, тој всушност ја гледа како што изгледала тогаш, кога светлината тргнала на пат — значи, гледаме сè подалеку, а всушност гледаме сè подлабоко во историјата на космосот.
Во секој фотон што пристигнува на нивните сензори има порака од космосот: „Вие сте дел од мене“.
И кога ќе ја гледаме светлината што патувала милијарди години за да нè допре, ја гледаме сопствената приказна — како малите суштества на еден син свет научија да гледаат кон бескрајот и да се прашуваат.
Редакција Фронтлајн во соработка со ChatGPT и Gemini
Прочитајте и…
ФронтКосмос VI: Патот и мистериите на Војаџер 1 и 2 – гласот на човештвото
