Мира Фурлан почина на 66-годишна возраст, а своите последни моменти ги дочека во САД, каде што замина со сопругот Горан Гајиќ во 90-тите години. Во првата половина на таа деценија, актерката доживеа вистинска медиумска „хајка“ против неа, во нејзиниот роден град Загреб. Фурлан во тие месеци добивала постојани закани со смрт, а малку подоцна решила да емигрира на запад. Пред потегот што ја обележа нејзината кариера, таа им се обрати на загрепчаните со писмо.
Мира Фурлан „Писмо до сограѓаните“
Би сакала да ја искористам оваа можност да им се заблагодарам на моите сограѓани кои безрезервно се придружија на оваа мала, инцидентна и, според сите проценки, не особено значајна хајка кон мене. Иако е попатна, таа сепак ќе го промени и ќе го обележи целиот мој живот. Што, се разбира, е целосно ирелевантно во контекст на секојдневните смртни случаи, уништувања, разорувања и ужасни злосторства во кои се одвиваат нашите животи.
Бидејќи ова е единствениот мој живот, и кога поради некоја причина веќе ме избраа да служам како валкана мивка од која некој избрал да е погодно да бришат калливи чевли , иако сум премногу очајна за да имам волја да се расправам по весниците, Мислам дека си должам себе си и на овој град барем неколку реченици. Исто како на крајот од некоја неспретна, мачна, погрешна љубовна приказна, кога, сосема погрешно, сè уште нешто се сака да се каже и објасни, иако во длабочините на нашите души знаеме дека сите зборови се излишни, затоа што веќе нема кој да ги слуша. Затоа што тоа е крајот.
Слушајќи ја мојата телефонска секретарка, слушајќи неразбирлив број на неописливо одвратни пораки од моите сограѓани, копнеев само за една единствена порака од пријател. Или не мора дури да е пријател. Обичен познаник. Колега. Но, немаше таква порака. Ниту еден познат глас, ниту еден пријател – се прашува дали е тоа можно. Сепак, им благодарам. И на оние благородни патриоти кои љубезно ми ветуваат „масакр на српски начин“ и на оние колеги, пријатели и познаници кои со својот молк ми кажаа повеќе да не сметам на нив. Благодарност и до сите мои колеги во театарот со кои ги играв Држиќ, Молиер, Тургенев и Шо, им благодарам на молкот, им благодарам што не се обидоа барем да го разберат, ако не го оправдаат, моето писмо за претставата во Битеф, писмо во кое се обидов да објаснам дека играњето претстава во овој момент е за мене одбрана на нашата заедничка професија што не смее и не може да се стави во служба на која било политичка или национална идеја, што не може и не смее да биде ограничено од политички или национални рамки, бидејќи тоа е едноставно во спротивност со нејзината природа, која мора, дури и во најлошите моменти, да воспостави мостови и врски, на на која секоја национална граница ѝ е туѓа, која во својата суштона е професија што не знае и не признава граници.
Знам дека во овој момент сите тие приказни за космополитизмот на уметноста се чинат како да се депласирани. Знам дека се чини несоодветно да се заколнуваме во пацифизам, универзална љубов и братство на сите луѓе, додека луѓето умираат, деца умираат, млади мажи се враќаат дома засекогаш осакатени. Како можам да кажам нешто што нема да звучи како бесмислена глупост во време кога, од апсолутно неразбирливи причини, му се закануваат на Дубровник во кој ја играв мојата омилена претстава „Глорија“?
Сепак, не можам да размислувам поинаку. Не можам во главата да си помислам дека војната е единственото решение, не можам да се принудам да мразам, не можам да верувам дека оружјето, убиството, одмаздата, омразата, дека натрупувањето на злото некогаш ќе може да реши било што. Не значи ли секоја индивидуална согласност за војната како решение, всушност, соучесништво во тоа злосторство, прифаќање дури и на најмалиот дел од вината за таа војна, не значи одговорност за неа?
Јас во секој случај мислам, знам и чувствувам дека е моја должност, должност на нашата професија да градиме мостови. Да не се откажуваме од соработка и заедништво. Но, не националното. Професионалното. Човечкото. И тогаш кога е најужасно, како што е сега, треба да се инсистира, до последниот здив, на воспоставување и одржување врски меѓу луѓето. Тоа е влогот за иднината. И таа веројатно ќе дојде еден ден. До неодамна, од своја страна, бев подготвена на сите можни тешкотии и тешкотии од транспортно-комуникациски-финансиски тип, бев подготвена да патувам низ Австрија и Унгарија 20 часа и ќе бидам подготвен да издржам уште многу луди и опасни варијанти, патување, само за да стигнам на моите претстави во два завојувани града, да се појавам на сцената со колегите од Загреб или Белград точно во седум и пол и да ги играм наизменично и Корнеј и Тургенев, во име на континуитетот на мојата работа, во име на нешто што ќе ја преживее оваа војна и оваа омраза, несфатлива за мене. И сè уште ќе бев спремна да се вложувам себеси одново и одново како залог за иднина што претпоставувам дека нè чека, сè додека некој страстен патриот навистина нè ме масакрира, како што ми ветуваат. Бев подготвен и ќе бев спремна да ги продолжам сите напори и ужаси, ако не бев одеднаш, со толку страшна жестокост, заплескана со омраза кон мене од мојот роден град. Ме згрозува силата и количината на таа омраза, едногласноста на осудата, фактот дека никој не виде добра намера во мојот гест, одбраната на интегритетот на професијата, обидот барем да се одбрани една добра и убава претстава. И онака веќе немав намера да продолжам да ја играм таа претстава, на што укажав во моето писмо. Битеф како меѓународен фестивал, на кој присуствуваа Англичани, Руси, Французи, Белгијци, меѓу нив и еден Словенец, ми се чинеше вреден за моето присуство, особено затоа што моето неиграње би значело предавство на претставата што ја правев под најтешки околности за време на тенковите на 9 март и секојдневни закани од воен удар.
Страшно е тажно да се биде принуден да се правдаш, а прекршокот не постои. Има само очај, мака и ужас. Пред мене повеќе не постојат одлуки кои треба да ги донесам. За сè одлучуваат другите. Одлучија дека морав да замолчам, да се откажам, да замрам, ми го одзедоа правото да си ја работам работата како што мислам дека треба да го сторам тоа, ми го одзедоа правото да дојдам дома во мојот град, ми го одзедоа правото да се вратам во мојот театар еден ден и да ги играм моите претстави.
Некој во тоа име одлучи да бидам отпуштена. Му благодарам на Хрватскиот народен театар, му благодарам на мојот колега Драган Миливојевиќ кој го потпиша отказот. Знам дека многу луѓе добиваат откази, дека јас сум само еден од многуте, едноставно -вишок. Човек постојано се прашува дали има право во овој општ хорор да го постави своето мало лично прашање. Јас секако некое време (кое?) не планирам да играм на ниту една театарска сцена на оваа распадната, осакатена држава. Можеби не требаше да така да се брза со отказот, сè можеше да се реши само од себе. Поелегантно. Попристојно. Не толку грубо. Се разбира, не е време за нежност. Но, дали некој ќе мора да се срами по сето ова? И, дали тоа ќе бидам токму јас, како што ме уверуваат моите колеги во нивните правоверни интервјуа?
Може ли со ужасот на војната да се оправда секоја мала гадост направена против своите блиски? Смее ли да се премолчи неправдата направена на пријател или колега во име на голема светла национална цел? Смее ли во име на осетливоста на страдањето на цела една нација да се остане неосетлив на страдањето на поединецот (кој е исто така дел од таа нација)? Ги поставувам овие прашања на моите тивки пријатели во Загреб, истовремено негодувајќи и за молкот на Белград.
Тешко е да се пишува без горчина. Би сакала да можам да го сторам тоа, затоа што: „Сакајте ги своите непријатели“. Посакувам сите да можеме да го сториме тоа. Во тоа лежи решението за сите нас. Но, се плашам дека сум неверојатно далеку од Божјиот пат. А тоа е секогаш патот на љубовта. Не на омразата.
Кому всушност му го пишувам ова писмо? Кој ќе го прочита? Кој ќе сака да го прочита? Сите се опседнати со големите општи работи, малите индивидуални судбини веќе не се важни. Колку пријатели ќе изневериме за да не извршиме големо, единствено признато, национално предавство? Колку мали човечки предавства, колку ситни злосторства треба да се направат за еден човек да остане „чист пред нацијата“?
Извинете, мојот систем на вредности е поинаков. За мене, отсекогаш имало и ќе има само луѓе, индивидуални луѓе, и оние некои луѓе (Боже, колку малку!) Секогаш ќе бидат во мојата глава, и покрај сите катаклизми на овој свет, да бидат изземени од сите генерализации. За жал, никогаш нема да можам да ги „мразам сите Срби“, ниту ќе сфатам што всушност тоа значи. Јас секогаш (претпоставувам до моментот кога конечно ќе заминат љубезните телефонски закани), ќе подадам рака кон некој анонимен човек од „другата страна“, човек кој е исто толку очаен и изгубен како мене, кој е исто толку тажен, шокиран и до смрт исплашена. Постојат вакви луѓе во овој град од каде што го пишувам ова писмо и во кој ме однесе мојата љубов, нешто што е скоро непристојно да се спомене во овој момент. Ништо повеќе не служи како изговор, сè е згазено и презирано, ако не е во директен сервис на некоја голема цел. Каква љубов, какви бракови, какви пријателства, какви театарски претстави!
Одбивам и не се согласувам на вакво осакатување на самата себе и на мојот живот. Ги играв моите последни претстави во Белград за оние очајни луѓе кои не се „Срби“, туку луѓе, луѓе како мене, луѓе кои ја мразат оваа одвратна грангиљолска фарса, во која летаат мртви глави. На тие луѓе им се обраќам, и на овие овде и тие таму. Можеби некој ќе ме чуе.
Казната што мојот град, мојот единствен град, мојот театар, мојот единствен театар, т.е. единствениот театар што го сметав за свој, казната што ми ја приредија, мислам дека не ја заслужував, затоа што работев на начин на кој сметам дека треба да правиме секогаш: да веруваме во луѓето и нашата професија, која мора да ги обединува луѓето и да не ги разделува. Никогаш нема да се „откажам од моите белградски пријатели“ како некои од моите колеги, бидејќи не мислам дека овие пријатели на кој било начин придонесоа за оваа катастрофа што нè снајде, исто како што никогаш нема да се откажам од моите пријатели од Загреб, дури и кога тие се откажаа од мене. Ќе се обидам на секој начин да ја разберам нивната паника, страв, незадоволство, па дури и омраза, но го барам истото разбирање и за себе, т.е. за една приказна која е различна од вообичаената, за живот што по игра на судбината, отиде надвор од вообичаената рамка.
Зошто сè мора да биде толку исто, толку застрашувачки изедначено порамнето, униформно? Нели ни беше доста од тоа? Знам дека е време за униформи, и тие се сите исти, но јас не сум војник, не можам да бидам тоа, не сум во можност да бидам тоа, не е мое да бидам тоа.
Без разлика дали живееме во една, пет или педесет држави, дајте да не ги забораваме луѓето, секој еден човек поединечно, без оглед на која страна на овој наш Ѕид се затекнала дотичната личност. Тука сме родени случајно,слчајно сме овие или они
емнина, не знаејќи кој и како ќе го прочита, или на кои сè начини може да се злоупотреби. Веројатно ќе послужи како храна за вечно гладниот пропаганден ѕeвер.
Можеби некој сепак ќе го прочита со чисто срце.
Јас ќе бидам благодарена на таковиот човек.
Од Белград до Загреб, 1 ноември 1991 година
Писмото првично е објавено во неделникот „Danas“ на 5. ноември 1991 година
извор: 24sata.hr
обработка: Ј. Ѓорѓиоски
