Бранка ЛАТИНОВИЌ / Novi Magazin
Иако воените настани на истокот на европскиот континент ја изненадија Европа, која беше неподготвена за тоа, Западот, имено НАТО и ЕУ, на изненадување на многумина, покажаа неочекуван отпор кон уцените, способност за прилагодување, решителност и истрајност во поддршката на Украина.
По заедничката акција во врска со пандемијата предизвикана од Ковид-19 и изнаоѓање успешен модел на одговор на здравствената криза од невидени размери и спасување на човечки животи, Европската унија успеа да се снајде и овој пат, покажувајќи единство, солидарност, организациски способности, како и економска и финансиска способност за соочување со такви предизвици како обезбедување помош за Украина.
Во исто време, се покажа дека само силните демократски општества и самата ЕУ, која е создадена како проект заснован на идејата на Е. Кант за „универзален мир“ и препознатливите демократски вредности што ги негува, можат да ја изразат таа. способност. Како што истакна коментаторот на загрепскиот весник „Јутарњи“, „Брисел се истакнува на секој фронт“.
ОБЕДИНЕТИ НАЦИИ
Во изминатата година Украина се соочи со сите ужаси што ги носи војната – неколку милиони нејзини граѓани се во егзил, се уништува нејзината енергетска и друга инфраструктура, станбени објекти, училишта итн. Женевската конвенција, како најважен меѓународен инструмент во областа на хуманитарното право, потврдува дека и во услови на војна постојат меѓународни обврски кои мора да се почитуваат.
Најголемата жртва на оваа војна се децата од Украина. Високиот комесаријат за човекови права на ОН предупредува не само за големиот број на загинати деца во војната, туку и за оние кои биле депортирани или посвоени по скратени процедури. Она што охрабрува е што функционираат линиите на комуникација меѓу Руската Федерација и Украина за размена на воени заробеници, како и коридорите за извоз на жито и храна.
Непочитувањето на Повелбата на Обединетите нации, како и другите меѓународни инструменти во воените конфликти што се случуваат во светот, беа причина Јапонија на 12 јануари 2023 година, како претседавач со Советот за безбедност на ОН, да свика состанок на Советот за безбедност на ОН за да се одржи отворена дебата, на министерско ниво, на тема „Промоција и зајакнување на владеењето на правото во одржувањето на меѓународниот мир и безбедност: владеење на правото меѓу народите“ (The rule of law among nations).
За време на дебатата во Њујорк, беше забележано дека и покрај тоа што беа усвоени декларации за Принципите на меѓународното право за пријателски односи и соработка меѓу државите од 2012 година и за принципите на меѓународното право од 1970 година, некои од нивните аспекти не се почитуваат во реалноста, и дека е неопходно сите држави да го почитуваат владеењето на правото, наместо да прибегнуваат кон употреба на сила.
Учествувајќи во дебатата, судијата E. Donoghue. претседател на Меѓународниот суд на правдата, истакна дека столбот на владеењето на правото се состои од „сите луѓе, институции и субјекти, приватни и јавни, вклучително и самите држави и сите се одговорни пред законот, од најмалото село до глобалното држави“. За жал, настаните во светот покажуваат дека сме далеку од таа цел, бидејќи се губат човечки животи низ целиот свет. Обединетите нации непоколебливо се позиционирани да го унапредат меѓународниот поредок, истовремено почитувајќи го владеењето на правото: „Нема друга глобална организација што ја има легитимноста, силата и нормативниот авторитет на ОН“.
Русија и Украина се подготвуваат за голема пролетна офанзива. Според украински извори, руската страна носи ново засилување во оружје и жива сила. Украина ја чека испораката на големо количество различно оружје од западните земји, вклучително и тенкови. Засега не и авионите што ги бараат украинските власти. Помош најавија и Јапонија, Австралија, Јужна Кореја…
Руската страна реагираше жестоко и луто на најавата за овие испораки, изјавувајќи дека испораката на нови пратки оружје во Украина води до дополнително продолжување на војната и ескалација на конфликтот. Споменатото предупредување на руските власти не е ново и се случува од почетокот на конфликтот.
Инаку, најголемите испораки на оружје за Украина доаѓаат од САД, кои досега издвоиле околу 150 милијарди долари помош, од кои околу 30 милијарди се наменети за набавка на оружје, а остатокот за други невоени потреби. На некој начин тоа претставува продолжување на американската практика од времето на Втората светска војна, но во многу помал обем, кога американскиот претседател Ф. Рузвелт успеа да го убеди американскиот Конгрес да го усвои Законот за „Програма за заем и закуп“ од 11 март 1941 година, кој САД го спроведоа. Врз основа на тоа, САД испорача помош на сојузниците кои се бореа против Германија и Јапонија, пред се на СССР, Велика Британија и Кина. Сојузничката помош за СССР пристигнала од почетокот на војната и вклучувала конзервирана храна, средства за хигиена итн., се до различни видови оружје, опрема…
Ако се погледне структурата на помошта за Украина, пред се од САД и ЕУ, помал дел е наменет за набавка на оружје. Многу повеќе од добиените пари се наменети за разни видови други граѓански потреби на украинската држава, вклучително и средства за компензирање на дефицитот на украинскиот буџет од 38 милијарди евра; тоа е покриено со помош на ЕУ од 18 милијарди евра, САД обезбедуваат десет, а остатокот е од заеми од ММФ.
Веќе може да се констатира дека една од глобалните последици од војната во Украина е зголемената активност, пред сè на европските земји, за набавка на нови видови оружје. Со тоа ќе се отвори нов циклус на производство на оружје и зајакнување на воено-индустрискиот комплекс. Ова не треба да изненадува бидејќи потпишувањето на Договорот за конвенционални сили во Европа (CFE) во 1990 година, резултираше со намалување на националните граници и уништување на големи количини на конвенционално оружје. Намалени се износи во буџетите за потребите на армијата, како и бројот на персоналот во вооружените сили, воведен е цивилен воен рок итн.
НОВА БЕЗБЕДНОСТ АРХИТЕКТУРА
Нумеричката состојба на залихите на оружје во европските магацини, која е на ниско ниво, е своевидна потврда дека Европа не се подготвувала за војна. Сега политиката се менува и европските земји интензивно работат на програми за модернизирање на нивните вооружени сили и пополнување на нивните залихи со купување на ново оружје. Неутралната Швајцарија најави дека ќе купува 39 американски авиони Ф35.
Во контекст на воените настани на европско тло, неизбежно се поставува прашањето како ќе изгледа новата безбедносна архитектура на Европа кога војната ќе заврши. На тоа прашање сè уште нема вистински одговор, бидејќи не ги знаеме одговорите на клучните прашања – како ќе заврши конфликтот и дали НАТО ќе сака да создаде нова европска безбедносна архитектура заедно со Русија или без неа? Ако се земат предвид последните изјави на генералниот секретар на НАТО, Јенс Столтенберг, тешко дека тоа ќе биде можно веднаш. Истото прашање важи и за Руската Федерација – дали таа ќе сака да биде дел од новата архитектура на Европа во соработка со НАТО или ОБСЕ, и ако е така, под кои услови?
Она што веќе со сигурност може да се каже, е дека центарот на европската безбедност повеќе нема да биде Централна Европа, туку Источна Европа со прераснувањето на украинската армија во нова, моќна армија. За ова зборуваше и Хенри Кисинџер во едно од неговите последни интервјуа, во декември 2022 година. Тој предложи да се формира нова безбедносна организација на истокот на Европа, како и Украина да биде дел од НАТО, од што е очигледно дека неговата ставовите исто така се прилагодуваат на реалноста на теренот.
Новите димензии на оваа војна се барањето на Шведска и Финска за членство во НАТО, како неутрални земји, руската употреба на ирански беспилотни летала, како и посебен модел на инволвираност на Израел. Имено, израелскиот премиер Бенјамин Нетанјаху изјави за Си-Ен-Ен дека Израел „презема дејствија против иранските капацитети кои произведуваат оружје што може да биде испратено во Русија, за употреба против Украина“. Во врска со одбивањето на Израел да и достави оружје на Украина, пред се „Железната купола“, Нетанјаху рече дека ќе го проучи ова прашање и ќе одговори на најсоодветен начин, но дека „придонесот на Израел веројатно ќе биде во други области“.
Ако се земе предвид неодамнешната изјава во интервјуто на поранешниот израелски премиер Бенет дека минатата година отпатувал во Москва со цел да добие уверување од Путин дека животот на Володимир Зеленски не е во опасност и дека неговата посета била координирана со Зеленски, но и со Бајден, Макрон и Шолц, Израел се чини дека е на добар пат да ја исполни својата улога на посредник во идните преговори, што беше амбиција на Израел од почетокот на овој конфликт.
Кога ќе почнат мировните преговори?
Иако јавноста нема многу информации за тоа кога би можеле да почнат преговорите за завршување на овој конфликт, тоа не значи дека за него не се разговара во меѓународните кругови, се разгледуваат модалитетите и содржината на идните преговори. Во јавноста веќе се споменуваат активностите за подготовка на меѓународната конференција за т.н „украинската мировна формула“, која најверојатно би се одржала во седиштето на ОН во Виена и каде треба да се разговара за неколку области, како што се нуклеарната безбедност на Украина, енергетската безбедност, прекинот на непријателствата…
Сè уште не се знае кога ќе се одржи, но сигурно е дека ќе зависи од тоа што се случува на теренот. В. Бурнс, директор на ЦИА, на 2 февруари 2023 година изјави дека „следните шест месеци ќе бидат критични за Украина“.
Руската делегација во ОН побара на 8 февруари да се одржи специјална седница на Советот за безбедност на ОН „за изгледите за мирно решение на украинската криза во контекст на зголемените количини западно оружје во Украина“. Исто така, на 24 февруари ќе се одржи уште една седница на Советот за безбедност на ОН посветена на Украина, овој пат на барање на Западот. Тоа би можело да се толкува како постоење на одредени индиции дека оваа година би можеле да очекуваме крај на непријателствата во Украина, со можни изгледи за почеток на мировните преговори. Дали такво нешто е сигурно ќе зависи од тоа што се случува на бојното поле, односно од текот на новата офанзива.
Подготви: Ј. Ѓ.
Авторката е српска пензионирана амбасадорка и член на Форумот за меѓународни односи
